Skip to main content

Full text of "Hermann Schedels Briefwechsel (1452-1478)"

See other formats


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct 

to make the world's books discoverablc online. 

It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 

to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the 

publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to 
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying. 
We also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct and hclping them lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

Äbout Google Book Search 

Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs 
discover the world's books while hclping authors and publishers rcach ncw audicnccs. You can search through the füll icxi of ihis book on the web 

at |http: //books. google .com/l 



Google 



IJber dieses Buch 

Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im 
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde. 
Das Buch hat das Uiheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch, 
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann 
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles 
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist. 

Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin- 
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat. 

Nu tzungsrichtlinien 

Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse 
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese 
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch 
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen. 
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien: 

+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche Tür Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese 
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden. 

+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen 
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen 
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials fürdieseZwecke und können Ihnen 
unter Umständen helfen. 

+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über 
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht. 

+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, 
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA 
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist 
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig 
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der 
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben. 

Über Google Buchsuche 

Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google 
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen. 
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .coiril durchsuchen. 



.' " ^^^f^f^rw^^^^i^^r^T^w^ßs^mi^^-^y 



^^aw l'"'- 



I 



^HwmemM 
mrwvVnstxM 
totftfWilppraltBJ 
ofcuufortutiint^ 
)oßttP.gBr«htlsjj 
fl.p.mpgge(nm 




BIBLIOTHM 



DES 



LITTERARISCHEN VEREINS 



IN STUTTGART. 



CXCVI. 






"W of J 



•lA.'V.iSi* 



TÜBINGEN. 

GEDRUCKT AÜT KOSTEN DES LITTBRARIBCHSN ▼R&BIN8. 

1893. 



PROTECTOR 

DES LITTERARISCHEN VEREINS IN STUTTGART: 

SEINE MAJESTÄT DER KÖNIG. 



VERWALTUNG : 

Präsident: 
Dr. U. Fischer, professor an der Universität Tübingen. 

Kassier: 
Kanzleiratb Roller, universitäta-actuar in Tübingen. 



GESELLSCHAPTSAUSSCHUSS : 

Professor Dr. B a r a c k , oberbibliotbekar der universitäts- und landes- 
bibliothek in Straßbarg. 

Dr. Beobstein, professor an der Universität Rostock. 

Professor Dr. Böbmer in Licbtenthal bei Baden. 

Dr. Hertz, professor an der technischen hochschule München. 

Bibliothekar Dr. Klüpfel in Tübingen. 

Diräctor Dr. 0. v. Klumpp in Stuttgart. 

Dr. Martin, professor an der Universität Straßburg. 

Dr. K. V. Maurer, professor an der Universität München. 

Dr. Sievers, professor an der Universität Leipzig. 

Dr. Strauch, professor an der Universität Tübingen. 

Dr. Tobler, professor an der Universität Berlin. 

Geheimer regierungsrath Dr. Wattenbach, professor an der Univer- 
sität Berlin. 



HERMANN §CHEDELS 

BRIEFWECHSEL 



(1462—1478) 



HERAUSGEGEBEN 



VON 



PAUL JOACHIMSOHN. 



GEDRÜCKT FÜR DEN LITTERARISCHEN VEREIN IN STUTTGART. 

TÜBINGEN 1893. 



Ml Ss 



ALLE HECHTE VOKBBHALTEN. 



DRUCK VON H. LAUPP JE. IN TÜBINGEN. 



VQ^ 



Einleitnng. 

Als Wattenbach im jähre 1871 seinen kurzen artikel über 
Hartmann Schedel schrieb ^ , der noch immer unsere beste 
quelle für das leben dieses fleissigen polyhistors ist, mosste 
er seine darstellung fast ganz auf die zahlreichen schreiber- 
yermerke aufbauen, welche die Münchner handschriften ihm 
boten. »Individuelle nachrichten, namentlich briefe, fand ich 
leider gar nicht; yielleicht kommen noch später einmal der- 
gleichen ans licht« , bemerkt er. — Die nachfolgende publi- 
cation wird in diesem punkte wenigstens teilweise ergänzend 
eintreten können, da der grösste teil des nachfolgenden brief- 
wechsels Hermann Schedels, für den Wattenbach ebenfalls be- 
reits nachrichten gesammelt hat, sich auf Hartmann, den 
neffen *, bezieht. Sie wird aber, wie ich hofiPe, auch in anderer 
richtung mancherlei brauchbares bringen. 

Die bauptquelle für Hermann Schedels briefwechsel ist 
der cod. lat. 224 der Münchener hof- und Staatsbibliothek, ein 
stattlicher folioband von 362 gezählten blättern'. Es ist 
eigentlich das receptbuch Hermanns, doch sind zwischen die 
mediciniscben Vorschriften eine menge der verschiedenartigsten 
andern dinge eingeschaltet — so ein deutsches tagelied, das 
Wilhelm Meyer herausgegeben hat^, aktenstücke, politische 
berichte und vor allem briefconcepte Hermanns. Die zusanimen- 
fügung der einzelnen stücke rührt erst von Hartmanu her, d^ 

offenbar die ganze wirre papiermasse aus dem nachlass Her- 

* 

1 Forschungen z. dtschn. Geschichte XI, 349 ff. 2 Ich behalte diese 
Verwandtschaftsbezeichnung bei, obgleich sich, wie unten nr. 8 bemerkt, 
nichts sicheres über den wirklichen Verwandtschaftsgrad der beiden 
Schedel sagen lässt. 3 Ich citire nach der alten foliirung Hart- 

manns, bemerke jedoch , dass dieselbe einmal um ganze 100 blätter 
springt. 4 Sitzungsberichte d. Münchn. Akad. Phil.-hist. cl. 1885. 



isr>t77 



VI 

manns hat binden lassen — leider ohne jede vernünftige an- 
ordnung. Immerhin sind wir ihm zu dank verpflichtet, dass 
er den der Sammlung vorgesetzten Wahlspruch: >GolIigite frag- 
menta ne pereantc gerade hier zur anwendung gebracht hat. 
Er hat dann über jedes einzelne stück mit roter tinte eine 
art inhaltsangabe geschrieben, das ganze foliirt und mit einem 
r^ister versehen, in dem aber gerade die für uns interessan- 
testen stücke, die briefe, eben als einschiebsei, fast ausnahms- 
los fehlen. 

Der Überlieferungszustand dieser briefe ist nun , wie das 
vorstehende schon erkennen lässt, ein sehr schlechter. Abge- 
sehen von den manchmal beträchtlichen Schwierigkeiten der 
entzifferung, welche die flüchtige mit abkürzungen überladene 
Schrift der concepte bietet , stellt sich der Verwertung vor 
allem das fehlen von daten und adressen hindernd in den 
weg. Hartmanns aufschriften helfen in den wenigsten fallen 
weiter, ja sie hindern oft sogar, da Hartmann sich über die 
Zusammengehörigkeit der auf demselben blatte befindlichen 
stücke offenbar gar keine gedanken gemacht hat. Ferner sind 
die meisten stücke stark corrigirt, und nicht immer geben 
verweisungs- und tilgungszeichen Sicherheit über das, was der 
Schreiber nun wirklich stehen lassen wollte. Endlich liegen 
nicht wenige schreiben in zwei oder gar drei concepten vor, 
unter denen das letzte nicht immer deutlich kenntlich ist. 

Die aus dieser handschrift zu gewinnenden briefe gehen 
in der hauptmasse nicht über das jähr 1467 hinaus. Eine will- 
kommene ergänzung bietet der cod. lat. 441 in 4^ der in 
seinem ersten teile medicinische Sachen von Hermann und 
Hartmann, dann aber von f. 216 bis 226^ wiederum brief- 
concepte Hermanns enthält. Dieser quinternio ist offenbar 
in derselben reihenfolge der blätter beschrieben, wie er uns 
jetzt vorliegt, und da auf dem ersten blatte die Jahreszahl 
1467 steht und die in der mitte f. 222*» und f. 223 befindlichen 
daten aus der praxis Hermanns sich auf das jähr 1469 redu- 
ciren lassen, so ist für die datirung der voraufgehenden und 
der folgenden stücke ein gewisser anhält gegeben , der sich 
durch innere und äussere merkmale stützen lässt. 

Ein gutes hilfsmittel für zwei gesonderte gruppen von 



VII 

briefen gewähren die codd. latt. 418 und 24847. In dem 
enteren hat Hartmann Seh edel einen teil der briefe, welche 
er in seiner Studienzeit von dem oheim empfing, in ab- 
Schriften vereinigt. Er wollte sich damit stilmuster schaffen 
und hat deshalb fast alle namen und leider auch einen teil 
der daten w^gelassen , doch lässt sich das meiste mit hilfe 
der concepte ergänzen und überdies fesstellen, dass die Samm- 
lung, mit ausnähme von ein paar auch äusserlich als nachtrag 
erkennbaren stücken chronologisch angelegt ist. Dem abdruck 
mussten jedoch , wo irgend möglich , die concepte zu gründe 
gelegt werden, da Hartmann auch im eigentlichen texte man- 
nigfach geändert, weggelassen und »geglättet« hat. 

Dagegen ist clm. 24847 — jetzt nur fragmentarisch er- 
halten — eine höchst wahrscheinlich aus Hermann Schedels 
eigenem besitz stammende handschrift, welche den briefwechsel 
zwischen Hermann Schedel und Heinrich Lur, sowie andere 
damit in beziehung stehende Schriftstücke [unten nr. 59 ff.] in 
einer (vielleicht von Schedel selbst) durchcorrigirten abschrift 
bietet. 

Mit hilfe dieser handschriften sowie durch genaue ver- 
gleichung der briefe untereinander und mit den von Watten- 
bach gelieferten daten ist es möglich geworden, auch den gröss- 
ten teil der briefe in clm. 224 mit datum und adresse — we- 
nigstens vermutungsweise — zu versehen. Die wenigen stücke, 
bei denen das nicht gelang, sind am Schlüsse zusammenge- 
stellt. Bei jedem einzelnen stücke sind die gründe der ein- 
reihung kurz angegeben. Dabei ist auch häufig auf die »Stel- 
lung im codex« rücksicht genommen. Das bezieht sich natür- 
lich bei clm. 224 nicht auf die jetzige ganz willkürliche blätter- 
folge, sondern auf die Zusammengehörigkeit ursprünglicher 
lagen, soweit sich dieselbe mit Sicherheit erkennen lässt. So 
ist z. b. f. 287 rückblatt zu f. 274^ u. s. f. Zumeist — 
aber nicht immer — gehören die eintrage auf derselben läge 
in den gleichen Zeitraum, so dass die bestimmung eines Stückes 
auch für die andern wichtig wird. In letzter linie entscheiden 
natürlich die inneren gründe ^ 

* 
l Nachträglich bemerke ich, dass bei nr. 33 wohl mit rücksicht 



VIII 

Wie man leicht bemerkt, bieten die so gewonnenen stücke 
nicht notwendig die form oder auch nur den inhalt des wirk- 
lich abgesendeten briefes. Das ist bei der beurteilung des text- 
zustandes in anschlag zu bringen. Eine reihe von fehlem 
entstellen denselben, die construction ist häufig umgeworfen, 
falsches stehen gelassen und richtiges durchstrichen. Die aus- 
gäbe betrachtete es als ihre aufgäbe, diese fehler anzumerken \ 
sie durchgehend zu verbessern, wäre kaum möglich. 

Was nun den inhalt der briefe betrifft, so ist derselbe 
geringer, als der umfang der pablication erwarten lässt. Es 
li^en uns hier eben von der correspondenz gerade die prunk- 
stücke vor, bei denen es dem Verfasser weit mehr um die 
form als um den inhalt zu thun ist, denn für die gewöhnlichen 
bitten, auftrage, meidungen, die uns am erwünschtesten wären, 
machte Schedel eben kein concept oder er bewahrte es doch 
nicht auf« So kommt es, dass bei diesen briefen die phrase 
die faauptrolle spielt und zwar zumeist nicht die selbster- 
fundene, sondern die einfach abgeschriebene phrase. Die nr. 7. 
14. 35 u. 43, wo ganze briefe des Enea Silvio und stücke des 
Poggio so verwertet sind , zeigen diese methode , ebenso die 
kurzen bemerkungen, welche Schedel beim lesen der briefe 
Heinrich Lurs zu papier brachte [nr. 63. 69]. Man sieht, 
wie er sogleich seine ganze bibliothek im geiste durchmustert 
und die waffen zur bekämpfung des gegners bereitlegt. 

Trotzdem schien es mir nicht richtig, auch nur solche 
rein phrasenhaften oder lediglich aus fremdem zusammengesetzten 
stücke, wie den briefwechsel mit Lur, gänzlich fortzulassen. 
Sie gehören ebenso wie die langatmigen ermahnungsbriefe an 
Hartmann zu den frühesten Zeugnissen humanistischer brief- 
stellerei in Deutschland, und was dreissig jähre später aus 
jedem formelbuch zusammengesucht werden kann, erscheint 

* 

auf nr. 55 dr. Heinrich Zolner als adressat vermutet werden darf, und 
dasB nr. 38 besser näher an nr. 50 gerückt hätte werden sollen , so 
dass sich der schlusspassus auf den reichskrieg von 1462 (etwa herbst) 
bezöge. 

1 Regelmässig auch nur da, wo sonst ein druckfehler vermutet 
werden könnte, nur stellenweise bei der sich immer wiederholenden 
rerleizung der consecutio temporum und modomm. 



IX 

hier wichtig, weil es neu ist. Und schliesslich ersetzt die 
menge den geringen Inhalt des einzelnen stücks. Der augs- 
bargische humanistenkreis der fünfziger und sechziger jähre 
des fünfzehnten Jahrhunderts tritt uns aus diesen briefen mit 
so grosser deutlichkeit entgegen, wie nur etwa der Wiener 
um Enea Silvio und kaum der Heidelberger um Luder, Und 
auch aus den gespreizten briefen an Hartmann, die wir gerne 
inbaltreicher sahen, wird sich sowohl die unermüdliche für- 
sorge Hermanns für den neffen als auch seine begeisterte 
Verehrung des neuen wissenschaftsbetriebes besser als aus einer 
Schilderung erkennen lassen. 

Ich habe also in die nachfolgende Sammlung alle stücke 
aufgenommen, die sich mit einiger Sicherheit als selbständige 
briefe von bestimmtem inhalt erkennen Hessen. Stets wieder- 
kehrende anfangs- und schlussphrasen sind weiterhin fortge- 
lassen, bei den grossen prunkstücken ist so viel gegeben, dass 
gedankengang und stil des autors kenntlich werden. Alle 

auslassungen sind durch bezeichnet, fehlen stellen im 

codex selbst, so ist dies gesagt. In eckige klammern sind er- 
gänzungen zum texte, in runde ein fehlerhaftes zuviel des- 
selben eingeschlossen. 

Ausser den briefen von und an Schedel sind auch einige 
briefe aus den von Wattenbach bereits notirten codd. latt. 
424 unä 504 ^ aufgenommen, welche in den Zusammenhang 
des Augsburger humanistenkreises gehören ' , ebenso sind die 
wenigen schon anderwärts gedruckten nummern in regesten- 
forin oder anmerkungsweise eingefügt. Ausgeschlossen wurden 
dagegen eine gruppe auf Sigmund Meisterlin bezüglicher briefe 
und eine andere, die beziehungen Gossembrots und Ebers zum 
Ulmer humanismus darlegt. Die ersteren sollen im anhang 
einer besonderen studie über Meisterlin, die letzteren an an- 
derem orte erscheinen. 

Es wäre zur vollen Würdigung des briefwechsels vielleicht 
notwendig, überall die entlehnungen aus den werken der ita- 

1 Zeitschrift f. Gesch. d. Oberrheins XXII, 88 ff. 2 Eine weitere 
handschrift, die offenbar hierher gehört, ist jetzt leider unerreichbar, 
da sie sich in der Golombina in Sevilla befindet. S. den inhalt im 
Neaen Archiv d. Gesellschaft f. alt. dtsche. Geschichtskunde VI, 876. 



lienischen Vorbilder anzumerken. Es hätte sich dann wahr- 
scfaeinlich ergeben, dass in manchen briefen nicht ein einziger 
Satz dem autor eigen ist. Doch schien mir die hiezu nötige 
arbeit in keinem Verhältnis zu dem möglichen ergebnis zu 
stehen, zumal da uns die briefe Guarinos, der einen ganz be- 
sonders grossen einfluss auf die deutschen frühhamanisten ge- 
übt hat, in keiner brauchbaren ausgäbe vorliegen. Man wird 
auch aus den wenigen nachweisungen dieser art, die ich bei 
einzelnen stücken gebe, den Charakter dieser schriftstellerei, 
wie ich meine, ziemlich deutlich erkennen können. Dagegen 
habe ich die sachlichen erläuterungen kurz aber möglichst 
vollständig zu geben gesucht ^ 

Die Orthographie der texte ist beibehalten, da es sich ja 
zumeist um originale handelt, doch musste bei dem schwer 
unterscheidbaren tio und cio oft das gutdünken entscheiden. 
Ferner sind der lesbarkeit wegen u und v nach dem lautwert 
gesetzt, interpunktion und grosse anfangsbuchstaben nach 
moderner Schreibart angewandt worden. 

München, februar 1893. 

l S. 101' ist unrichtig auf den Probuscommentar zu Yergil ver- 
wiesen, während der cento der dichterin Proba Faltonia gemeint ist, 
den man berichtigt bei Migne, Patrologia XIX, 810 nachsehei\ möge. — 
Zu 8. 109* und 149* ist nachzutragen, dass nach Gersdorf, Beitrag z. 
G. d. Univ. Leipzig [Mitth. d. dtsohn. Gesellschaft in Lpzg. V] 123 so- 
wohl Hermann Schede! als Heinrich Zolner im Januar 1438 in Leipzig 
zu magistern promovirt wurden ; dieser war sommer 1431 inscribirt und 
fastnacht 1433 bacc. art. geworden, für Schedel sind die entsprechenden 
daten: sommer 1483 und fastnacht 1436. 



H M A. H 

ÜNIVERSITY 




1. 

Hermann Schedel an Hieronymus, domcapitular in 

Eichstätt. [Nürnberg vor 1453 *]. 

clm. 224 f. 53 einlage. Concept. 
Bewerbung um die arztstelle in Eichstätt. 

Humillimam prius recommendacionem et quicquid poterit 
benivoleneiarum per exhibicionem. Honorabilis domine Jeronime, 
fautor et amice mihi sinceriter diligende. Nostis, affectum 
bone voluntatis plus in necessitatis quam prosperitatis tem- 
pore fore veridicum comprobari et quod aflfectum huiusmodi 
non modicum, reverenda yestra ut novit reverencia , quantum 
per me stetit aut stetisset, animo libenti, dum adhuc Padue 
simul constudentes ac commeusales eramus, semper exhibuissem, 
in posterum utique plus, si altissimus nos ambos similiter con- 
iungeret, cum eflFectu et hodie exhiberem. Similiter (id ipsum) 
in universitate Paduana vestrorum certorum non immemor con- 
sideravi parte ex vestra hoc ipsum exhibiturum casu offerente. 
Verum considerans nunc statum medicorum Eystadie vacantem, 
sperans confidencia salubriori tamquam in eum, in quem con- 
fidenciam sinceram totaliter gero, quatenus ob antique amicicie 

fedus, si ad eleccionem et assumpcionem doctoris in medicina 

* 
1 Datirung nach dem Tractatus de peste, der clm. 441 in ver- 
schiedenen teilweise eigenhändigen concepten Hermanns f. 1, f. 170, 
f. 196, f. 205 steht; f. 37: »Anno legis gracie 1453 per me Hermannum 
Schedel medicine doctorem et ad honorem re™*. in Christo patria et do- 
mini d. Johannis de Aich , ecclesie Ejstettensis presuli dignissimo (!), 
in cnius servicio tunc existebam.« Dazu eine art Vorarbeit ebenda f. 202^, 
ein briefconcept Hermanns »de vino misso et de peste«. Ex Nnremberga. 
S. auch die folgende nr. — Abschriften des Tractatus de peste in (Gossem- 
brots) cod. vindob. 3214 nr. 26 und in cod. II, 1 4<^ 61 der fürstl. 
Oettingischen bibliothek zu Maihingen [aus hl. Kreuz bei Donauwörth]. 
Schedel. l 



domini capitulares intenderent procedere, ut cum aliis vestris 
bonis amicis ac fautoribus concapitularibus benigne astare ve- 
litis, quantum possibilitas vestra suppetit, pro eiusdem status 
adepcione, supplicans obnixe, ut tempore intermedio, antequam 
ad eleccionem procedetis, pro me vos oecupare velitis precipue 
erga eos, quorum interest facere eleccionem. Scio, alios duos 
doctores extreme laborare pro adepcione eiusdem status, ut 
mihi relatum est veridice ^ Nichilominus vigilantibus et non 
dormientibus iura subveniunt. Spero confidencia bona et sin- 
gulari, si reverencia vestra se pro me extendat in promovendo 
erga dominos de capitulo, quod effectum preojftatum sorcior 
indilate. Et si vobis videtur consultum sano vestro consilio 
mediante, ut me personaliter ad Eystadiam conspectui vestro 
ac aliorum dominorum de capitulo presentem, rogo precibus, 
quibus valeo, scriptis vestris mihi iunoteseere, aut si necessitas 
tanta incumberet, nuncium proprium propriis meis expensis 
translegare curetis. Dominus N. Waldefelser ^ , prepositus in 
Bernaw, vobiscum concapitularis, incolumitatem ac bonam vale- 
tudinem corporis vestri luculenter exposuit , salutaciones de 
honestate vestra adiungens , que magnam leticiam et iocundi- 
tatem mihi attulerunt 



2. 
Hermann Schedel an [einen Nürnberger geistlichen. 

Eichstatt? 1452]. 

clm. 224 f. 240. Concept. 

Eintritt des Andreas Rummel in die Nürn- 
berger karthause. 

Admiracio non mediocris me cepit, reverende ac religiöse 
pater, de quondam consodali in hoc fluctuante mare ac de- 
gente domino Andrea Rumel, qui licet a puerilibus annis stu- 
dio ferventissime inherebat et qui, cum varia genera discendi 
videret, in quibus multa cum laude posset versari, tamen pre- 

clarissimam ac utilissimam vite mortalium cum vidit (!) iuris 

* 

1 Vorher ist durchstrichen: ex verbis domini Sigfridi Leonroder 
pro nnnc Nüreinberge. 2 Nicolaus? Vergl. unten s. 6 a. 1. 



scienciam ac legnm, omnem suam curam ad illas convertit at- 
que in eis brevi tempore ita excellens facfcus esfc, ut non solum 
nostri sefc eciam superioris temporis homines longe anteiret. 
Nam ut expertus loquor, adolescenciam snam tanta modestia 
semper composuit, ut in etate iuvenili auctoritatem obtineret 
Senium ; lascivias omnes et blandiraenta corporis, que secum 
illa fert etas, adeo est aspernatus, ut — veridice famatur, non 
blanditur — cupiens perpetuam elegerit servaritque castita- 
tem, non mortalium set celestium imitatus naturam. Tandem 
ut yidit, huius mundi sapienciam aput deum stulticiam fore, 
dei spiritu ductus, qui eum in suum obsequium disposuit se- 
gregandum, abiecta iuris ac legum cura, relicto seculo, con- 
tempto paterno lare, ordinem Cartusiensium celle beate Marie 
yirginis audio veridica relacione fore ingressum ^ eamque re- 

ligionem, que artissima omnium iudicatur 

Set hec omnia v. ^aternitati scribo , non ut prefatum in 
Christo mihi sincere dilectum a tarn laudabili principio re- 
trahere velim, set eundem in eo , quod cepit, feliciter perse- 
verare spero et persistere gaudeo. Nil enim dulcius ac iocun- 
dius solido homini prospicio, quam deum diligere et se eins 
mancipare servicijs. Propterea cum eum id intendere conspicio, 
firmet ipsum ewangelica sentencia, que ait : Quid prodest ho- 
mini, si Universum mundum lucretur et anime sue detrimentum 
paciatur? Carius ergo habere debet, cum Maria Magdalena 
contemplacionis celsitudine pedes amplecti dominicos , quam 
cum Maria active vite agitari spiraculis et in hominum edibus 
habitare. Ast quamvis hoc idem eciam unum sit ex necessa- 

* 
1 »Und des selben jars ürbani [1452 mal 25] gieng Endres Bamel 
in das cartheusercloster das niemant darumb weßt. Er belaib aber 
nicht dorinnen«. Nürnberger Jahrbücher des 15. Jhdts. Städte-Chro- 
niken X, 190. Danach die datirong. Wohl schon aus Eichstätt, so 
dass nr. 1 noch vor 1452 liegt? Roth, Geschichte und Beschreibung der 
Nürnberger Karthause, nennt im Verzeichnis der ordensmitglieder p. 111 
Rummel nicht, s. aber p. 107. Einen beweis der juristischen thätig- 
keit Rummels z. j. 1455 Joachimsohn. Heimburg 116. Ein consilium 
de testibus in cod. erlang. 687 f. 352. Siebenkees, Materialien zur Nürn- 
bergischen Geschichte II, 661«^ nennt ihn zu 1474. Eine epistel von 
ihm an den drucker Joh. Sensenschmid vor der Nürnberger pandekten- 
ausgabe von 1475 s. Panzer, Annal. tjpogr. II, 172 f. 

1* 



riis, non iamen semper hole adeo insadandam est, nt prop- 
terea de anima penitus nil oogitetur, ati piohpodor in pleris- 
que et precipue, si abs nota dicere anderem, in euriis principnm 
in dies experimentaliter relucet 



3. 
Hermann Schedel an einen freund am hofe Lud- 
wigs des Reichen. [Eiehstätt 1455 (?) *]. 

dm. 224 f. 300^ Fragmentarisches conoept Am rande überklebtes, 

hier in [ J ergänzt. 

Bewerbnng um die arztstelle in Landshnt. 

Mein frenntlichen Tnd willigen dinst snnorr, besünder 
liber freund vnd günner. Ench ist wol wiss[enlich], wie ich ab- 
geschieden pin Yon meinem gnedigen hern herczog Ludwigen, 
Tnd snuorrann, das ich sein gnade in xiiij tagen ein antwort 
wol wissen lassenn, wie es mir anch f&rgeseczt ist wordenn 
Yon meinem besfiudem herm, herm Michel Ridrer als von 
meins herm gnaden benelhnnfi, zu Lanczhüt zu sein wesentlich, 
wenn ich zu sein gnaden kem vnd mit dem dinst an stund etc., 
als ich das vnd eczwas anders mere mit ench zu der czeit, als 
ich zu Ingolstat was, redet vnd wie wol mir wol wer eczwas 
notiger zu reden gewest von den Sachen zu der selbigen czeit, 
nemlichen, was mein gnediger herr einem doctori yermajnt zu 
geben ein jar, daz zu der selbigen czeit nit gemelt ist worden. 
Ich hab hern Michael Ridrer wol zu verstien geben, als daz 
auch vor meins hern genad Ton im in meiner gegenwart wol 
gemelt würd, das ich ein jar zu Aistet pej anderthalbhündert 
gfilden reynisch von meinem herm Ton Aistet vnd capitel daseib- 
ist Yoderlich hab mit guter ruye , das ich am grossten wig 
vnd acht, vnd kein pferd zu halten dar pey yerpunden bin, 
Ynd da auch der status erberg genung ist. Pit ich euch mit 
besünderen flei&, ir wolt mich pey disem gegenwertigen in ge- 
schrifit verstien lassen vnd daz durch mein herrn den probst, 
herr Michael Ridrer etc. an meins hern gnaden erfaren, ab 
ich sein gnaden gefellig were, was er mir ein jar vermaynet 

zu geben, dar auff ich fürpaß ein entlich antwort weste sein 

« 
1 Zur datimng s. das folgende. 



gnaden oder herrn Michael zu verschreiben. [Dieweil] der 
dinst, dar in ich yczund pin, nit als leicht yberzngeben stet, 
ich west denn, wie vnd war[aufj. Oetraw ich wol, ir habt 
mir daz nit für vbel, daz ich euch ein solches schreib vnd von 
euch begere zu verstien, was meins [herrn] meinung genczlich 
darin ist, wann seit ich meins herrn genaden dynen, solt ir 
anczweifel se[in, daz ich das mit] ganczem flei£ vnd aufsehen 
thün wolt nach alle meinem yerm[ügen] . . . (der rest zerstört). 



4. 
Hermann Schedel an einen bischof. [Eichstätt 1455 (1) *]. 

clm. 224 f. 300. Gonoept, wie das vorige. 
Meldet seine anstellung als stadtarzt in Augsburg» 

Reverendissime pater. Cum superioribus diebus per mor- 
tem predecessoris vestri fama ad me et alios p. y. coniunctos 
peryenisset et de amplissima yestra dignitate nobis referret 
et tarn subito yos ornari debere tanto splendore pontificali, 

mirum in modam p. v. gratulabar Nunc vero unde ad yos 

inicium scribendi sumam aut ubi desinam non invenio. Tan- 
tam enim animo iocunditatem attulit hec recens vestre digni- 
tatis et honoris amplitudo , at huic officio meo nihil magis 
obsit, quam quod nimis ad scribendi affectum impedior. Nostis 
namque, pater optime, quantum yos diligo et sepe hoc signis 
multis cognoscere potuistis. Quociens ergo de ornatu et ex- 
toUenda laude p. y. aliquid audio, ita gaudio ingenti effundor, 
ut non mihi satis ad hoc ingenium a(s)stet, quo laudibus me- 
diocribus set plus excellentissimis exornare contendam. 

Noyeritis, me a consulatu Augustensi proximis diebus esse 
conductum pro phisico eorum, quo omni die iter arripere pro- 
pono. Spero me ibidem nedum questum sed et ad nutum 
cuncta mihi prospere eyenire. Habebo inibi pro salario an- 
nuo centum aureos renenses et, ut non diffido, practicam opti- 
mam. SoUicitatus fui per quosdam mihi coniunctissimos de 

1 1456 ist Schedel bereits in Augsburg nachweisbar s. unten nr. 5. 
Genauere datirung nach der gratulation am anfang, die wohl nur an 
Johann von Grumbach, bischof von Würzburg, gehen kann (gewählt 
1455 april 14). 



curia ducis Ludowici, per d. Michaelem Riderer et alios mihi 
bene faventes, ut statum phisici aput eum susciperem, et re- 
vera omni cum diligentia aput me instetterunt. Promissum 
fuit mihi annuatim dari debere IVa^ aureos et domum cum 
hoc propriam satis pulcram in Landshut. Vere moram habu- 
issem et tantum de blado, quantum pro tribus suffecisset equis, 
et certus sum, quod si annuere voluissem , ad II ° aureos in 
salario ascendissent, et quamquam, ut oculis perspexi, status 
honestissimus fuisset et nee minus promocionis ad quemcum- 
que statum, elegi pocius statum in Augusta, motus pluribus 
motivis, que enarrare longum foret. Spero, non minimum mihi 
p. V. favebit et ea mihi prospere succedere, sicuti et r. p. v. 
optarem evenire (der rest zerstört *). 



5. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. Augs- 
burg [U56] juli 31. 

clm» 418 f. 259. Abschrift Hartmanns. 
Ratschläge für das Studium Hartmanns. 

Afifeccione sincera premissa. N. dilecte, binas a te recepi 

litteras ab eo tempore, quo L[ipczk] constitutus fuisti ^, super 

* 
1 Zu diesen Verhandlungen Schedels mit Ludwig dem Reichen sind 
folgende 2 Urkunden (mitgeteilt Oberbayer. Archiv IX, 439) zu ver- 
gleichen : a) 1456 febr. 2, Landshut. Ludwig d. R. ernennt den meister 
Peter Mettlinger zu seinem arzt. b) 1456 märz 2, München. Ludwig 
nimmt den meister Hartmann [muss Hermann heissen] Schedel, dr. me- 
dicinae, zu seinem diener und in sein hofgesind auf. — Ein briefcon- 
cept Schedels an Valentin Eber [clm. 224 f. 40 einlage] scheint sich 
auf diese aufnähme zu beziehen. — In Augsburger ratsdecreten sind 
T. IV f. 1 zu 1453 die »vier geschwornen arczat« erwähnt (Stadtarchiv). 
Eine Urkunde für Schedel selbst scheint nicht vorhanden. — \n unserer 
handschrift f. 240^ steht noch ein briefconcept Schedels an einen un- 
genannten , in dem er auf die ihm durch einen Georgius de Walden- 
fels überbrachte aufforderung , seinen früheren [Eichstätter] dienst 
wider zu übernehmen, erwidert, er wolle nicht mehr in curia principum 
dienen und fühle sich in seiner jetzigen Stellung sehr behaglich. » Do- 
minum tamen meum generosum sub spe bona relinquatis«. 2 Hart- 
mann wird 1456 april 20 in Leipzig immatrikulirt s. Wattenbach i. d. 



quibus responsuni a nie seraper ut spero susceptam te fore 
credo. Sencio tarnen te plas in mihi scribendo tardiorem, 
quam credebam. Vellem utique, ut sepius manum calamo ap- 
plicares et scripta tuä crebrius aput me comparerent, si enim 
te sie exercitaveris, abiliorem et promptiorem ad alia te red- 
des. Hortor eciam, ut sermone latino frequenter in singulis 
tuis conversacionibus uti velis. Mitto tibi cum presenti latore, 
qui ^ui, ut refert, noticiam bonam habet et te studiosum satis 
predicat, sexternum unum continentem materiam accentium 
iuxta tradicionem Alexandri ^ in tercia sui parte, uti luculenter 
conspicies, quem tui amore(m) scribere feci, quem et propter 
brevitatem temporis alijs prepeditus corrigere nequivi. No- 
yiter materia illa coUecta est , spero tibi fore ultilimam (!). 
Credo ad corrigendum erit facillima per superiorem ^ tuum. 
Rogo me cerciorari scriptis quantocius, que expectare cottidie 
habebo. Frater tuus N. ^ adhuc Lppczk] * vagatur, nuUis ho- 
nestis rebus deditus. Instigavi sepius amicum nostrum ^ , ut 
ipsum Venecias versus mitteret, qui propter metum pestis 
ibidem vigente (!), quamquam ut audio satis mite, ipsum mi- 
nime mittere pretendit, et tarnen pluries a L[ipczk] * iuvenes 
et adulti ibi vadunt. Facit enim more suo. Vellem utique, 
ut singula in bonum disponerentur. In Christo te feliciter 
valere cupio. Salutaciones meas affectuose magistro N. et alijs 
mihi notis ofiTeras, singulariter magistro 6. Ex A[ugusta] etc. 
prima die ante festurn sancti Petri ad vincula. 

Lator presentis est . . . Pollicitus est adhuc hodie iter 
versus Nur[embergam] arripere. Faciet forsan, nisi prepeditus 
vino fuerit. Gaudet, ut nosti, evacuare fecundos calices. 



* 
Forschungen XI, 358. Vergl. Voigt, Wiederbelebung des class. Alter- 

thums» II, 309 ^ 

1 Alexander de villa dei, Doctrinale. 2 Wohl der Vorsteher der 

burse. 3 Johannes s. Wattenbach 1. c. 352. 4 Nach nr. 8. 17 

und dem Zusammenhang ist Nurembergae zu setzen. Dass die ab- 

kürzungs-chiffern bei Hartmann willkürlich sind, zeigt unten nr. 31 

anm. 6. 5 Doch wohl der nr. 8 genannte patruus Marcus. In seinem 

hauskalender [clm. 533] giebt Hartmann das todesdatum desselben 

zu 1477 [fol. 87^]: »Obiit et patruus meus Marcus in die s. Sebaldi 

[aug. 19[, sepultus in cimiterio s. Sebaldi.« 6 Wie oben. 



8 

6. 

Lorenz Blumenau an [Hermann Schedel]. Dillingen 

1457 febr. 13 \ 

clm. 513 f. 1. Abschrift. 

Sagt die Unterstützung eines bittgesuchs des 
Sigismund Meisterlin bei*m bischof zu. 

Recommendacionem prosperorumve successuum increm^nta. 
Recepi pridie indices inconcussi amoris, tuas, venerande frater, 
literas perioeundas, quibus tuum erga me fiducie pectus, quod 
gingnasij, utpote caritatis elementa, dudum conversatio radi- 
caverat, ac inunctam humeris meis sarcinam facile didici, nee 
statim agenduin quid duxi dignius, quam preces tuas, que si- 
cuti Omnibus virtutibus ita humanitatis quoque laudibus in- 
structissime fuere, avide amplecterer fratremque Sigismundum ^ 
propterea mihi utique familiaritate notum et optimarum ar- 
cium studio nature dono ornatum eo commendandi genere, quo 
uti accuratius consuevi , r "*\ d. m. eardinali ' promovendum 
commisi. Cuius nee quidem gracie favor nee pius ipse in di- 
rigendis racionibus eiusdem deerit coadiutor, ymmo ni fallor, 
eximia eins benignitate optimi fratris propositam robor breve 
nonmodicum reeipiet. Cetera note fidei nuncio commisisse con- 
tentus fui. Enervos tarnen animos, ne id taceam, virtutem 
odisse, sapientes pariter et experientes testantur, itaque et si 
novercantis fortune immanitas nil ioeundum mihi attulit, tamen 
in adversis rebus sevientem fortunam in adiutorium mei pu- 
dore victam convertere satius esse arbitror, quare larium tua- 
rum postes de precipicio (!) solacio propter phisice artis pro- 
prietatem suspectissimos forte in proximis diebus carnisprivii 
confidenter arripiam. Utinam Cerere et Libero, sine quibus 
ibidem friget Venus, reperirentur informati. Vale meo valere 
ioeundius. Ex Dilingen id[ibus] Pebr[uarii] anno LVII. 

Laur[encius] Blu[menau *]. 

1 üeber die beziehungen Blumenaus zu Schedel s. Wattenbach 1. c. 
353 ff. 3 Meisterlin; vergl. Städte-Chroniken lil und den folgenden 
brief. 3 Peter y. Schaumburg vergl. SS. rer. Prassle. IV, 35 IF. 4 
Ein brief des Hermann Schedel an Meisterlin [clm. 224 f, 200 einlage] 



7. 

Hermana Schedel an Wilhelm von Reichenau. Augs- 
burg [1457']. 

clm. 224 f. 242 einlage. Concept. Am rande überklebtes, in [ ] ergäost. 

Nachricht von liebesabenteuern in Augsburg. 
Tereuzerwerbung. Tod des Micha eldeNippenburg. 

H[ermannus] Sch[edel] phisicu« Augustensis venerabili viro 
domino W[ilhelmo] de Reich[enau] canonico ecclesie Eysfcet- 
tensis s. p. d. Recepi pridie indices inconeassi amoris, tuas, 
frater optime, literas periocundas, quibus tuum erga me fiducie 
pectus uti germano inter iocanduru reserasti. Ni mirum, quid 
enim est toto terrarum orbe amore communius, que civitas, 
[quid] opidoluni, que familia vacat exemplis? Nam ut et ego 
ardentes faces meas caritati tue exponam: Sum namque in loco, 
ut scis, constitutus honestissimo , [in] quo homines admodum 
facetos ac moribus compositos eonspicio, et in quo tot incita- 
menta amoris sunt, ut si repugnare quis vellet, resistere non 
valeret. Civitas profecto Veneris est ^ , in qua miro sum al- 
lectus amore mulieris adeo venuste, ut nihil supra [sit] eins 
aspectu, [ymmo] dee Veneris specimen in illa refulgere eon- 
spicio. Cuius mores consumate honestatis exemplar sunt, [cuius] 
nee vox nee oculorum vigor mortale aliquod representat •. 

bezieht sich, wie es scheint, auf dieselbe bitte, über deren gegenständ 
wir aber auch hier nichts erfahren. Meisterliu ist ungeduldig geworden 
und beschuldigt Schedel der nachlässigkeit , wogegen sich dieser auf 
das Zeugnis Sig. Gossembrots beruft. 

1 Zur datirung: Nicht vor april 1457 wegen der erwähnung 
Meisterlins, der um diese zeit erst nach Italien geht, aber auch nicht 
viel später, da der aufenthalt Schedels in Augsburg als etwas neues 
erzählt wird. Der brief ist von Hartmann überschrieben : Epistula de 
amore et civitate Veneris. Vergl. dazu nr. 104. Über Wilhelm von 
Reichenau, später bischof von Eichstätt, s. [Suttner], Tabula Leonrodiana 
Eystettensis p. 19 f., wo die weitere Litt. Der brief ist nach Padua 
gerichtet, wie nr. 13 und 14 zeigen. 2 So nennt Enea Silvio in dem 
an Caspar Schlick gerichteten begleitbriefe zu der liebesnovelle von 
Eurialus und Lucretia [Ep. 112 der Nürnberger ausgäbe] Siena. Aus 
der novelle selbst ist der satz: »Ni mirum, quid enim« etc. und »in- 
terioris forme iudidum«. Vergl. auch unten nr. 14 und 101. 3 Vergl. 
Petrarca, de secreto conflictu curarum suarnm dialogus TU. [Opp. 398.] 



10 

Quam si te intueri contingeret, Veneri (!) venustiorem te iudice 
approbares. [Omjitto singularuni partium corporis mirificam 
laudem , cum nil illo in corpore illaudabile natura produxit. 
De occultis vero eius partibus melius tacere censeo, [cum] in- 
terioris forme iudicium exterior indicet. Verum oportunitate 
temporis ac alijs se prebeutibus delectacio ineffabilis et solacia 
inaudita trahuntur. 

Quamvis hec et consimilia te et me [et] quemcumque in 
amore versantem delectent, ut vulgi licet cuiusdam poete dic- 
tum laudetur (!) : »Suam cuique sponsam, mihi meam, auum 
cuique amorem, mihi meum«, ut et verum [. . . . o] ^ dicitur, 
quod unusquisque suarum rerum benignus est interpres, ad- 
icienda tarnen racio ac modus est, quo nil pulcrius excogitari 
potest, ne animus amori omnino deditus [a] principaliori in- 
tento nimium abstrahat[ur]. Amor enim cum periculo sepe 
concordat et dum ad id solum vocat, quod diligit, nunquam 
tarnen videt, quod expedit. Nam [teste] TuUio omnibus ex 
animi passionibus nuUa est amore vehementior ^. 

Hoc igitur fraterne ac confidenter scribo, sperans non in 
malam aut eani suscipere partem, ut ins aliquod in personam 
tuam vendicare presumam, et similibus me obnoxium scio. Li- 
cet iocari mutuo, ut oecasionem quamque [scrib]endi vicissim 
habeamus. Id mihi gratum efficeres, quod et optatissimum 
est, si sepius ad me scripseris literas, nam nee mea tibi re- 
sponsa deerunt, quibus non tuam eloquentiam equare studeam, 
cum te virum ornatissimum novi, cui ipsi facile cedere possim, 
set res, in quibus tue versabuntur litere, a me diligenter ac- 
tas rescribam. 

Laborem volens subibo, quecumque hie rescribenda tibi 
fore placuerint, nee umquam mihi labor erit, cum libens fe- 
cero. Solum libros hie rescri bendos proximis tuis scriptis sig- 
nificare eures. Scriptores tarnen hic boni perraro reperiuntur, 
experientia doctus [dico], cum omnes lascivijs, ut moris est, 
dediti sint. Diligenciam nihilominus exactam adhibebo. De 
Terentio comparando bono et correcto oro, ut aduc operam 



l Puto? Vergl. im übrigen Petrarca 1. c. 400, der hier wieder be- 
nutzt ist. 2 Petrarca 1. c 402. 



11 

adhibeas, nBm exinopinato sepe venalis reperitur. Habeo gra- 
tes humanitati tue de tuo mittendo Terentio, quem si miseris, 
gratissimum erit. Mallem et habere proprium, in quo memo- 
riam localem firmare possem. Habeo partem Plauti in suis 
comedijs, uti fratri Sigismundo ^ proxime , ut mihi complere 
faceret, suplicando scripsi, quem si renalem bonum reperires, 
comparare mihi non pretermittas. 

Cogor, frater optime, proehdolor, tibi insinuare mortem 
confratris tui et preceptoris mei d. Michaelis de Nippenburg ', 
qui ex dissinteria (?) Haidelberge ante festum Michaelis spiri- 
tum säum altissimo volente [!] reddidit. Quanto ex eins morte 
dolore ac luctu in animo torqueor, scio te non minus me an- 
xiari, dum eins modestiam, singulares virtutes ac opera eins 
virtuosa recenseo. Proh virum in flore iuventutis adhuc ful- 
gentem tarn subito et raptim e medio aufferri 



8. 
Hermann Schedel an Hartmann. Augsburg 1457 nov. 23. 

clm. 418 f. 264. Abschrift Hartmanns. 

Ermahnung zum Studium, besonde rs d er gr a m- 
matik. Erwähnung des bruders Johannes. 

Plurima te sospitate frui cupio, patrue ^ dilecte. Expec- 

tabam per aliquot iam temporum curricula , ut tuas ad nie 

quandoque litteras transmitteres, statum valetudinem corporis 

tuique significantes, sed nescio, quibus prepeditus aut qua ex- 

« 
1 Meisterlin. Vergl. unten nr. 14. 2 Mehrere mitglieder des- 

selben geschlechts stehen in der liste der 1462 bei Giengen gefangenen 
s. Städte-Chroniken X, 267. 3 So die ständige anrede Hermanns an 
Hartmann. Umgekehrt nennt auch Hartmann den Hermann »mihi pa- 
truus« s. Forschungen XI, 358. Dieffenbach, Glossar, giebt s. v. patruus 
auch die bedeutung vetter, (was ja mhd. ebensowohl vatersbruder, wie 
bruderssohn) und so heisst es auch in den Nürnberger rechnungsein- 
trägen : ». . . beczalt doctor Hartman Schedel für 59 pucher, die des 
alten doctor Hermanß seinß vettern gewest sein« [Mitth. d. V. f. Gesch. 
d. Stadt Nürnberg VI, 148]. Wie das wirkliche ver wandt schafts Verhält- 
nis war, lässt sich aus unsern briefen um so weniger teststellen , als 
Hermann auch den vormund (V) Hartmanns, Marcus, patruus nennt, 
s. nr. 49. 



12 

cusatione te tueri velis, id non esse factum .... Oro, ut 
et quandoque exercitacionis gratia tua aput me scripta com- 
pareant, ne tua florens adolescencia velut infructuosa arbor 
emarescat, set ex sui ingenij promptitudine fructus producat 
uberiores. Scio, nee me minime falli opinor, qualibet semota 
assertacioue, in multis te bene dispositum necnon et in celeri- 
tate tanta ingenij ad intelligendum ac inyestigandum te satis 
acutum, ut facile doctrina pauca precedente te doctum plus 
alijs reddere possis, quare ergo studia illa, que iuventuti quan- 
doque yidentur laboriosa , te minus terreant, amice hortor. 
Erunt enim studia talia, ut expertus loquor, ocia iocunda se- 
nectuti. Quibus vero te plus insudare volo, grammatice vide- 
licet, ut in ea bonus et optimus efficiaris, insudare ac firmiter 
inherere velis oro. Video profecto non maiorem literatorum 
eciam reputatorum defectum, quam eiusdem grammatice tam 
positive quam doctrinalis, in qua si bene irabutus fueris , fa- 
cilem habebis ad quevis alia aditum. Scribo hec expertus, cui 
fidem adhibeas indubitatam. Dirigo tibi cum presenti N. ca- 
seura unum de nostris, quem rebus suis interclusit, quem tibi 
presentari commisi. Cetera non occurrunt, nisi te moribus et 
omni honestate ac maiorum tuorum vestigia sequi audire semper 
cupio. Pratrem tuum Jo[annem] adhuc Nur[emberge] vagari 
audio ^ Nescio quid patruus noster M[arcus] ^ ac alij secum 
facere pretendant. Sepius scriptis nedum set et verbis pro 
eins utilitate versus Venecias mittendi insteti, sed nunquam 
proficere aliquid potui. Vale in presidio (?) virginis gloriose, 
omnia tua agenda primum in timorem dei stabilire velis rogo. 
Ex Au[gusta] ipso die sancti Clementis anno domini etc. LVII. 

9. 

Hermann Schedel an Sigismund Gossembrot. [Augs- 
burg 1458']. 

clm. 224 f. 94. Concept. 
Glückwunsch zur erlangten bürgern! eister würde. 

Magnorura et sapientissimorum populorura seu rerum pub- 
licarum pervetus illud institutum ac prisca ea consuetudo fuit 

1 Vergl. oben nr. 5. 2 S. unten nr. 56. 3 Sigismund Qossem- 



13 

et sane optimo iure laudanda, peritissime vir, ut cum prestans 
domi consilium institutum esset, foris quoque non minus ex- 
cubans atque invigilans res publica comperiretur, quo eos, qui 
lacessissent aut vexassent, reprimere, mulctare, ac domitare 
yalerent. Ad hoc vero preclarum opus virum quempiam non 
solum singularibus animi virtutibus, verum eciam precipuo quo- 
dam rei publice usu preditum eligebant ac in summo imperio 
coUocabant. Sic enim a sapientissima illa Grecia communi 
populorum consensu contra Troianorum iniurias et muliebrem 
rapinam Ägamemnonem in decennali illo bello regum regem 
et ducum ducem electum esse memorie proditum est. Sic et 
aput nostros Romanos Pompeium illum magnum ducem cre- 
atum esse legis, ut ornatissimus noster Franciscus Petrarca 
pulcre de ipso commemorat. Quod quidem optimum ac prope 
pernecessarium institutum, cum hec sapientissima civitas et in 
ea prudentissimi domini imitari vellent camque diligenti ad- 
hibita cura et animadversione omnia animo collustrassent, nul- 
lum, quem ad huius alme civitatis ac felicissimi huius pre- 
sentis status tutelam rei publice preficerent, nulluni inquam 
magis dignum et ydoneum compererunt, quam te \ humanissi- 
me Sigismunde. Nee immerito quidem , superiori enim tem- 
pore, ut veridice intellexi, preclara habunde documenta dedisti, 
non solum de tua singulari fide, diligentia, integritate et ad- 
mirabili quadam in hanc rem publicam caritate, cum nullum 
pro rei publice salute et profectu subterfugere laborem aut 
periculum voluisti, set eciam quantum in re publica consilio, 
prudentia, auctoritate eloquendi et felicitate valeas, experien- 
tia duce et magistro omnibus palam fecisti et ita facis, ut et 
priscos nostros, qui miro ardore, opera et labore rei publice 
prefuerunt, tua sapientia vel superare aut equare possis. 

Sunt enim hij fructus, quos preclara tibi literarum studia 
et optimarum artium cultura et labores pepererunt. Nam ita 

libros lectitasti , ut disceres, ita didicisti, ut cognosceres , ita 

* 
brot ist 1457 siegler und wird 1458 bürgermeister [Ratsdekrete IV f. 123 ; 
V f. 5 des Augsb. Stadtarchivs.] Vergl. Wattenbach, Sigismund Gos- 
sembrot i, d. Zeitschrift f. G. d. Oberrheins XXV, 36—69. 

1 Corrigirt aus vos, ebenso weiter unten palam fecisti aus feci- 
stis u. 8. w. 



14 

cognoyisti, ut fortes et sapientes viros imitareris , ad quorum 
precepta animum et menteni tuam sicut ad duces optimos in 
rei publice admini8tratione(in) conformares et eo vehetnencius 
accenderes, quo Ciceronem, Catonem et nostros Jeronimura, 
Augustinum, Lactancium reliquosye doctissimos et illustres 
viros ad virtutem, ad decus et gloriam literis et doctrina plu- 
rimum adiutos intelligeres. 

Quo factum est, ut hij prudentissimi viri^ qui ydoneum 
quempiam ad hoc deputare aut eligere habent, te rei publice 
sumiuum ducem, ut vero dici potest, aut more nostro magistrum 
civium esse voluerunt, statuerunt et decreverunt, qui summum 
ius, curam, regnum et imperium detines in eos non solum, qui 
ad huius rei publice tutelam comparati aut couscripti sunt, set 
si qui comparandi et conscribendi sint. 

Que cum ita sint, tuum est, humanissime et peritissime 
Sigismunde, hoc tibi honestissimum et quasi omnium tuorum, 
quibus pluribus magna cum laude et commendacione prees, 
honorificum [leto animo amplecti et suscipere] ^ Spero enim 
in ea re ita te gerere, ut a te ipso nihil degener es set pocius 
ipse tecum de laude contendas, ut cum antea omnes te virum 
magnum et de hac re publica benemeritum noverint , possint 

et in futurum laudatissimum et optimum predicare 

Ex hoc enim, mi Sigismunde, tuum nomen, tua merita, tuas 
virtutes nulla umquam obscurabit oblivio, set communis hie 
populus te semper observabit, tui recordabitur ac te patrem 
et patronum semper habebit, sperans virtutes tibi mirifice in- 
sitas cum dignitate coUata accrescere 

Hec ad te exaravi, non secus quam si tecum coram ser- 
monem habuissem, et si quicquid fortasse liberius quam debui 
ad te videar scripsisse, pro humanitate atque dementia tua 
mihi ignoscas atque id ipsum, ut par est, bonam in partem 
accipias et nie tibi deditissimum et obsequentissimum in tuam 
suscipias tutelam. Vale et in rei publice utilitatem Jesu Chri- 
sti divinitas diu te ad multorum salutem custodiat et post 

* 

1 Das eingeklammerte ist darchstrichen , ohne durch anderes er- 
setzt zu sein. Der satz ist unvollendet. 



15 

huius vite cursura ad veram et eternam beatitudinem perve- 
nire(t) concedat. Amen. 

Ornatissimo ac huius civitatis Äugustensis domino Sigis- 
iDundo Gossembrot niagistro civium peritissimo, pieceptori suo 
optimo. 

10. 

Hieronymus [ßotenpeck aus ßebdorf] an Sigisinund 
Gossembrot. Rom 1458 märz 15\ 

clm. 424 f. 294 bis 298*». Abschrift Hartm. Schedels. Schlechter clm 
4016 f. 19 ff. (aus Peutingers besitz). Abschrift Val. Ebers (V). 

Glückwunsch zur erlangten btirger meisterwürde 
und ratschlage für die zukunft. 

Magnifico et vexillifero iutsitie pretori civitatis Auguste 

domino Sigismundo Gossemprot domino ac benefactori suo 

carissimo Jeronimus s. p. d. Quod raras ad te dederim literas, 

quibus rerum mearum te certiorem facerem, non meo vicio id 

contigit, Tabellariorum enim nulla mihi facultas affuit, quibus 

meas ineptias committerem sepius, presertim cum r. d. mens 

archiepiscopus Ravennatis sedis * per incertum vagaretur. No- 

* 
1 Der brief ist verzeichnet aus clm. 424 von Wattenbach [Zeit- 
schrift f. G. d. Oberrheins XXII , 84], aus clm. 4016 von Chmel s. u. 
(Jeher Hieronymus Rotenpeck s. Sammelblatt d. bist. Vereins z. Eich- 
stätt III, 17. Von ihm sind auch die von Wattenbach [Ztschrift 1. c. 
XXII, 85] mitgeteilten verse an den jüngeren Gossembrot und die ge- 
dieh te an Papst Pius, welche Voigt, Enea Silvio II, 358 erwähnt. [Die 
bezeichnungen des Münchner handschriftencatalogs : Liieronymus Norim- 
bergensis und H. episcopus Eystettensis sind miss verständlich]. Bei 
Bonelli, Notizie istorico-critiche della chiesa di Trento Bd. TII. Abt. 2 
p. 389 steht als Schreibereintrag in eine handschrift der Tridentiner 
dombibliothek : »Idibus Quintilibus anni salutis millesimi quadringen- 
tesimi sexagesimi sexti Beatissimi Papae Gregorii ad Johannem Archi- 
praesulem Ravennatem Pastorale Reverendissimo Domino Johanni [Hinder- 
bach] sanctae Tridentinae Episcopo optime merito Hieronymus Roten- 
peck praepositus in Rebedorf eiusque in urbe Capellanus scripsit feli- 
citer.« 2 Bartolomeo Roverella, später cardinal, auch durch huma- 
nistische neigungen bekannt. Sein leben von Vespasiano da Bisticci 
bei A. Mai, Spicileg. Roman. I, 194 bis 200. Vergl. Ginanni, Memorie.. 
degli scrittori Ravennati 11, 331 bis 335. Pastor, Gesch. d. Päpste II 
passim. Ein Brief Guarinos an ihn erwähnt bei Sabbadini, Guarino 
Veronese e il suo epistolario nr. 495. 



16 

vissime, cum circa natalia Christi ad ecclesiam saam et civi- 
tatem sese conferret , oportuna mihi oblata est occasio eundi 
Romam, ubi frequenter tecum essem literis. Preterea veni 
Romam ad. XIII. kalendas februarias, ;tametsi mille pericola 
non defaere itineris, nivis et grandinis, per Appenina tarnen 
(!) iuga magis magisque insidiancium denique latrunculorum 
caterva obviam fuit. Nee hijs adeo perterritus obmisi, quin 
bina tibi nuncia crederem ^ Cum enim Tuscorum agram Flo- 
rcDtinorum ingressus, cuidam mea ad te dedi scripta, licet non 
satis cognito, alteri vero plurimum notissimo presbitero Ey- 
stettensi ante Senarum urbem, dum comites equester dere- 
linquere non possem, verbis mandavi , quoad potui, ut meum 
tibi refferret occursum. Gomplures autem literas interim, quo 
Rome fui, tuo nobilissimo tradidi filio, existimans eum dulcem 
aput te habere convictum. Nam ita subordinavit * frater Si- 
gismundus ', qui commissionem abs te habere profecto fate- 
batur. Set supervenit hijs diebus de Salczburga magister Pau- 
lus, qui diceret(!), secum fuisse profectum de Patavio in Fer- 
rariam. Tandem omnem resolvit perplexam cogitationem do- 
minus Johannes, secretarius et capelianus tuus^, exAugusta sine 
medio qui iter diceret exegisse. Hie kal. Marcijs yeniens nuUas 
mihi abs te reddidit literas, quas inquit Ferrarie missas, ut 
Ravennam raitterentur , credens illic me reperturum circa d. 
primatem. Quid dicam? Quid opus est verbis? Quantum ille 
me replevit gaudio, quantum tristicia, mens mea testetur, cum- 
que plurimarum rerum plenariam mihi absoluciouem demon- 
straret, ex quibus magna leticia me afficeret mestitudoque 
magna, subinde tuum intulit magistratum. Et ne forte ^ quod 
animus mens in patinis esset et cum sodalibus tunc calices 
epotaret, idcirco lacrimas profuderim de superhabundanti ex- 
ultacione, eciam atque eciam mentis fervor me tenet sicque 
cum memet diiudico et in te dignissimam gloriam pensito, 
propter singularem amorem tuo gaudeo honori, propter varias 
vero occupaciones distracto condoleo viro. [294^] Nam hijs 

1 traderem ? 2 »ordenlieh seezen einß vnder dz ander« Dieffen- 
bach, Glossar s. h. v.; vielleicht supportavit. 3 Meisterlin. 4 Doch 
wohl der nr. 23 genannte Job. Pruntrigel. 5 Fehlt credas ? 



.- 17 

oneribus quantum avocaberis a studio laudabilis sapientie, 
quibus opereprecium intentus fuisti, continuo doctior eris. Inde 
aDimam exanimabunt cause diverse, ut potens nee sit priorum 
meminisse , que in ocio didicerat , nescit autem suavibus hijs 
studijs in futurum operam conferre. Gravis sarcina, que quie- 
tem in labores convertit, in negocium suavitudinem commutat, 
indueit formidinem tranquillo, et quasi de dulci et aniabili 
unda in Stigiam paludem devectat. Nonne tibi videbitnr post 
amena ocia, quibus cum nymphis choris intereras eoelicorum 
satrapum, et perfrui delicijs^ quibus soli felices gaudent, iocun- 
dabaris, in abyssuin detrusum et quemadmodum de coelo elap- 
sum in hunc caliginosum laberyntum concidisse? Sane cum 
priora silentia meditaris tibi conversa in amarissima coUoqnia, 
totns merito turbaris, nisi ea non perfecte dilexeris. »0«, dices 
tunc, vir clarissime, »quam indigna mutatio meum variavit ani- 
mum, distraxit convellitque?€ Sic celle tue penicioris memor 
dum in pretorio vices administras, optabis vehementer esse, 
quod pridem fuisti. £gredienti (!) domum querule te excipiunt 
questiones, sedenti in tribunali criminose agitabunt cause, doc- 
tus et insipiens per te suas cupit terminare partes , qui ^ si 
alteri lis in bono adempta fuerit, suspicionibus contra te sub- 
murmurat, conflat odia et aput cunctos pessima opinione famam 
tuam, quoad potest, diminuit. 

Itaque sunt emuli, invidi, avari, factiosi , temerarij, per- 
fidi, suspiciosi, superbi et omni vicio plenissimi in cuncta re 
publica, quorum si cervicem conaris inflectere, forcius contra 
te coUa erigent. Horum nisi prudenter armis obstiteris , to- 
tara rem publicam sedicionibus, secordijs et tumultibus imple- 
bis. Ad quos quali quantave racione utendum sit, ut malicia 
tandem supprimatur ' ne crescat , et virtus augmentetur ut 
vaieat, revera non una regula parique disciplina universos 
gubernabis, nam suus cuique mos est nee voto vivitur uno .... 
. . [f. 295]. .. . Hec me commovent, mi Sigismunde, ut tibi puro 
corde compaciar, eorum commisertus, que mala sunt in hoc 
mundo, set optime confisus tue virtuti, pluris congratulor ho- 
nori, quam lamentis eum prosequar. Novi enim equitatem 

* 
1 cod. Olli. 2 cod. suppinatur. 



18 

tuam, iusticiam, fidem, pietatem, temperanciam, integritatem, 
plurirnaraque industriam et sapienciam, ob quod et vite cau- 
tius declinabis mala, et fugabis ab alijs, qnos divinitus collata 
tibi auctoritas supposuit. Itaque universa vita tua singularem 
semper usum habuit prudencie. Set mores institutaque vite, 
quibus privatim intra domestica penetralia ad te totamque 
familiam fuisti ornatissimus, dicere omitto. Siquidem in meis 
ephimeris ea plenius copiosiusque metris ligavi , — quorum 
memoria non me iam subterfagit, ut horum aliquando correc- 
tioribus intendam — qne tibi utinam placidissime cecinissem .... 
[folgt ein lob der tagenden Gossembrots] . . . Sane hijs adiu- 
tricibus banc veterem rem publicam, quam deo favente [f. 295**] 
licet dirutam iam iamque conspicimus — longo tempore fuisse 
floridam sepenumero testis est Salustius. Neque ob alias res 
Maro iioster, quando suas proprias condiciones regionis cuius- 
piam definiret : »Tu regere, inquit, imperio populos, Romane, 
memento. Hec tibi artes erunt pacisque imponere nomen.« Hoc 
quam pulcherrimum imperium fuit, dum morati doctique ca- 
pesserent illud, iterum gloriatur Cicero pro eo, quod plurimam 
utilitatem ipse ingenio probitateque sua contuierit. Dicit 
namque ad Q. fratrem, factum gubernatorem Äsye, commemorans 
comoda sapientie et virtutis rei publice profutura: »Si eis talis 
condicio inest doctrine et morum, qui imperio eius preficiun- 
tur, qualiter ipse profuit,« ait, inquam, quod fortasse aliquando 
universe rei publice contingit, ut hie meam ^ summam pote- 
statem haberet, cui in doctrina, cui in virtute atque huma- 
nitate percipienda plurimum a puericia studij fuisse[t] et 
temporis. Quare pulcrius tu gubernabis sceptra tribunatus, 
consilio adiutus scientiarum et probatissimorum morum. Si 
artes in primis volo meminisse , quae te oblectant , invenio 
profecto maximum tesaurum literarum in te cumulatum. Habes 
pro fundamento beatissimas literas, que erudiunt ad eternita- 
tem, quibus ornamenta elocucionis adiunxisti, ut perfectus rhetor 
oratorque in omni genere dicendi integerrimus videaris. Quas 
quidem artes — si ita dici debent — preclarissimas fraglanti- 
bus' adornas coloribus, ut recte omnes, qui dulciloquos sales 

l Statt: in eam. 2 = fragrare s. Dieffenbach, Glossar, s. h. v. 



19 

tnos audiunt, efficiuntur dociles, attenti et benivoli. Nee de- 
sunt tibi illustrium vatum poemata, quibus utilis ac delecta- 
bilis sis auditoribus. Ant enim delectare yolunt aut prodesse 
poete, inquit Oracius. Unde contra sibilantes yirgiliomastes 
excelientissimas loquitur Qaintilianus : »Non nocet per ea 
transeuntibus, nocet ibi herentibus.« Hec enim snnt via, non 
finis; per ea tarnen euntibus finis optimns demonstratur eis, 
qui solida habent fundamenta, quemadmodum supra petram 
immobilem tuam confirmasti structuram. Inde quicquid ad- 
ijcies, non pacietur ruinam, quoniam firmissima primordia con- 
flasti. Itaque si sola tibi [essent] humanitatis studia, que in 
literis consumuntur — quemadmodum Agellius ^ in noctibus 
atticis definit, quia humanum animnm imbuunt et exornant, 
quo commercium cum doctis habere possitc, sicut de quodam 
literato testatur Terentius: »Nihil huroani a me alienum exi- 
stimo« — hec inquam sola tibi essent satis, quo' feliciter[f. 296] 
habenas regeres imperij. Set profecto sacre eciam litere tete 
ambiunt, ut non tantum policiam ad naturalem dirigas finera, 
que [!] humane litere olim fecerunt, sed ad beatissimum trans- 
mittas. Alioquin splendore yaniloque sciencie intollerabi- 
lem rei publice iacturam conficies. Itaque si tantum rei 
familiari intendas, ut pacifica sit et ' pecuniosa , continuo in 
superbiam elevatur, inserviet luxui, ocio inerti pocietur, et 
quanta inde mala consequuntur, si placet desertam yide Ro- 
mam. Nolo ^ ante oculos traducere cadabundum imperium ce- 
saree maiestatis in omnibus ciyitatibus, opidis et castellis, quae 
ill"''' . corone imperiali sunt subdita, quantam cottidie ruinam 
paciatur. Prioribus annis'^ insurrexit contra opulentam Nu- 
rembergam prepotens potestas armorum. Quam lamentabilem 
ei induxerit calamitatem, si humilis est, necesse fatebitur; si 
non pecuniarias res penitus exhausit, non augmentayit saltem. 
Deniqne bella plusquam ciyilia si non in Augusta fuerunt, 

sunt hodie. Taceo ea, que medullam ossium tuorum dissol- 

* 

1 So zumeist im M. A. s. Teuifel, Rom. Lit«-6e8ch.^ 913. 2 So 

clm. 4016. In unsrer hs : qae. 3 codd. : ut. 4 Das folgende 

bis zum 6chlus8 dieses absatzes ist nach clm. 4016 von Ghmel gedruckt 
in den Sitzungsberichten d. Wiener Akad. Y, 651. 5 1449 if. Städte- 
chroniken II» 93 ff. 

2* 



20 

verant, neque meminisse rolo eorani, que publicum errarium 
imminuere conantur. Numquid iam tota milicia contra im- 
perium debachatur? Quorsum tarn sevit adversum burgenses 
nobilis tyraunides ^ priucipum ? Cur armata castrensium ma- 
nus contra insuetos bellatores ita decertat? Nisi forte fastum 
delicate civitatis strennua potentia ferre non potest belligero- 
rum. Punit — mihi crede, mihi inquam crede — rerum cu- 
pidinem, honorem, tranquillitatem temporariam et pacis iocun- 
ditatem per electa sua flagella cunctipotens dominus. Prop- 
terea moneo te, ne hijs hereas, que cum mundo transeunt, 
provideas autem, que immortalia sunt. 

Tunc enim in tua florentissima re publica nullas insidias 
hostium , nuUam populi dimicacionem , nullam defeccionem 
civium, nullam inopiara stipendij aut rei frumentarie, nullam 
intestinam sedicionero, nuUum domesticum scisma, nullum ex- 
ternum agmen iniquorum, que persepe sapientissimos viros 
exanimant, pertimescis. Et si ad omnes partes audiendi tibi 
non sum onerosior solito , describam , quem te esse oporteat, 
ut et labores mollius feras et censorias fasces cum fructu ho- 
noris reportes. . .. [folgen lehrhafte ratschlage] ... [f. 297] Quod 
si bellum aliquod periculosum eciam ac eciam imminetur, non 
tremerem animo, quod eodem tempore esse intelligerem eciam 
fortune potentiam in te prorogatam ; qui enim in proprijs bellis 
te sapienter, modeste et civiliter gessisti, in extemis amplius con- 
tinentem fortemque fte] exhiberes. Sed bellandi certe nulla 
occasio est, quoniam eo pars tibi rei publice commissa, in qua 
nullam aut perexiguam partem fortuna tenet et que michi tota 
in tua virtute ac moderacione componi posse videatur. Tibi 
data est summa tranquillitas, ita tamen ut ea dormientem gu- 
bernatorem vel obruere, vigilantem eciam delectare possit. 
Constat enim tuum imperium primum ex eo genere sociorum, 
quod est ex hominum omnium genere humanissimum. Sue- 
vorum namque gens non ut quidam temerarij garriunt, sevam 
habet appellacionem ^ sed mitissimam, quod preterfluens osten- 

1 Ebenso w. u. Die form tyrannidis als nomin. bei Dieffenbach 
belegt. 2 Die gleicbsetzung: »Suevi, qui et sevi« besonders in Meister- 
lins Chronographia II , 1 ff. verwertet , auf die wohl hier angespielt 
sein mag. 



21 

dit fiavius. Lycos enim greca interpretacione dulcis dicitur. 
Sic autem nuDCupatur amnis, qui metropolim Sueyorum Au- 
gustam ambit, ubi muse, ubi nymphe omni mero ^ dulciores. 
Si non snavitate saa, plus quam Girce Ulixem, corda saxea trans- 
mutayerit, tu alter Orpheus die, quociens tua fistula yirgiliana 
ciceronicum labrum et declamatoria ora Quintiliani evicisti? 
Non ergo amara gens reputetur, quae tam pijssimos habet 
patres, Troijane gentis reliquias, si rite audita recordor'... 
.... [folgen weitere ermahnungen.] 

[f. 297^] Ante omnia yero circumspice diligenter, quem 
in officio habeas coUegam, si tuis consentaneus sit racionibus, 
ne si priora capita dissenciant, totus senatus con[ten]cionibtts 
repleatur, et quamyis tu ex familia nobilium, ille ex plebeia 
multitudine ' sit delectus , non tarnen consortem contempnas, 
presertim [cum] si de genere gloriari yelles, ille copiosum ob- 
ijceret yulgum. Neque aliter orta fuit discordia inter fuuda- 
tores Rome regesque, quod quilibet solus yendicare sibi reg* 
nnm yoluit illeque nobilius, hie yero maius auspicium habuisse 
certabatur. Estimo tarnen questorem, tametsi non tuo iudicio 
concreatum set quem sors dedit, tuis institutis ac precepcioni- 
bus sponte obtemperatu[ru]m. Tua enim morum grayitas non 
leyitate aut ambicione ad eum utetur. Eins iudicium num- 
quam spernas set preponas, si tuum non sit Qielius. Sint 
aures tue sibi coniunctissime, sint latera contigua, ut yidentes 
concordiam yestram letentur boni, exterreantur improbi. Ce- 
terum ex cohorte pretoris malura sepe extremum generatur, 
quamobrem ex necessarijs apparitoribus hos eligas , in quibas 
maior fides est, et secreta et publica officia salubrius exe- 
quantur. 8it lictor non sue, set tue lenitatis apparitor, maio- 
raque preferant fasces illi ac secures dignitatis insignia quam 
potestatis. Et nisi pro yitando magno rei publice incomodo, 
nunquam misero yitam adimas, set si quos reos yere et non 
ficte per torturas cognoyeris — quod genus crimina confitendi 
yeritati sepissime odiosissimum est — clementissime dampnes. 
Semper hos adhibe cruciatus, qui non sint ad mortem. Et 

1 So clm. 4016, unsere hs. vero. 2 S. d. reimchronik des Küchlin 
Städte- Chroniken IV, 333 ff. 3 S. darüber Stftdte-Ohroniken IV. 139. 



22 

quoniam oportet flagitiosos emendare, numquam tarnen mise- 
ricordia desit. Quanta demum comitas debeat esse in facie 
sermoneque pretoris, yide, elarissime Sigismunde, ut ne[c] se- 
veritas sit superba nee lenitas contempta. Unde cum Cyrns 
iile Xenophontem (!) ^ tamquam effigiem iusti imperij propo- 
neret, dieit, summam ei fuisse gravi tatem cum singulari co- 
mitate coniunetam. Quos quidem eins libros noster ille Affri- 
canus de manibus numquam ponere solebat. Sciebat enim, 
nullum in eis pretermissum esse officium diligentis et mode- 
rati imperij. Quam pessima confecit seyeritas regum et ty- 
ranuorum, exempla require[re] non pigriteris in officijs Tui- 
lianis. Presertim cum regere multitudinem hac non possis, 
yelim omnem deponas iram, que in imperio tyrannides com- 
putatur. Levis enim animi videtur et infirmi hoc vicium, et 
nihil tam deforme est, quam ad summum imperium acerbita- 
tem nature adiungere. Neque contendo ut haue naturam 
mutes, siquid faciei tue severitatis insit , ut asperior [f. 298] 
nonumquam vultus ostendit, cum animus sit ab iracundia li- 
berrimus. Ne plane insigne tibi vicium insit, rogo moderare 
vultum placidissimumque pauperi ostende , ne tibi non suas 
ausit(!) deponere infirmitates. Si quando autem res postulats 
ut in iure dicendo , gravem recipe severitatem , animo tamen 
semper suavis esto 

Goraplura adhuc genera virtutum minus docto essent ex- 
ponenda, que in te sunt magno numero cumulata, meritissime 
pretor. Tantum age, ut omnes equitatem tuam, temperan- 
ciam , integritatem laudent. Toti denique sit provincie cog- 
nitum, omnium , quibus presis, salutem , liberos, famam, for- 
tunas ^ esse carissimas. Nam tui contribules extereque regio- 
nes sie te ita viventem intuebuntur, ut quendam ex annalium 
memoria aut eciam de celo divinum hominem essse in hanc 
rem publicam delapsum putent. Sacrificia reddet tunc domino 
gens mercurialis Suevorum. 

Set nescio quo pacto ad precipiendi racionem derivata 

est oracio mea, cum id michi (mihi hoc) propositum inicio 

* 
1 Mass natürlich heissen : Cyrüm illum Xenopbon. Die Gjropädie 

war 1447 von Poggio übersetzt worden. Vgl. den brief Blumenaus an 

Schedel bei Wattenbach i. d. Forschungen XI, 355. 2 Fehlt tibi. 



23 

non fuisset. Quid enim ei precipiam, quem in hoc presertim 
genere intelligam prudentia esse non inferiorem me, usu vero 
eciam superiorem?. . . . Beliquum est ut te orem, ne pristina 
studia derelinquas et ut in abundancia negociorum valetudini 
tue diligentissirae servias. Vale foeliciter tu et filius tuus 
Udalricus atque tota soboles, ymmo Universum imperium, dig- 
nissime pretor, valeat. Ex Roma idibus marcijs anno 1458. 



11. 

Sigismund Gossembrot an Hieronymus Rotenpeck. 

[Augsburg 1458]. 

clm. 424 f. 298»» bis 302 und clm. 4016 f. 24 ff. wie oben. 

Antwort zum vorigen. 

Sigismundus Hyeronimo suo salutem plurimam dicit. Legi 
tuas gravissimas litteras, in quibus mirificum tuum erga me 
amorem recognovi. Videbaris enim non solum nobis favere id 
quod rei publice causa suscepi, set eciam gravem curam sus- 
cepisse vehementerque de me esse sollicitum, in eisque omnis 
admiracio ingenij, omnis laus eloquencie continetur. Tu, in- 
quam , es, qui distincte , qui explicate , qui habundauter, qui 
illuminate et verbis et sentencijs dixisti. Haud mirandum 
est, tantam in te esse dicendi vel vini vel suavitatem vel co- 
piam, quem quidem a natura ipsa reor ornate dicere, ut mihi 
non solum orator summus, set eciam sapientissimus homo vi- 
deris. Nunc intelligo, illa te semper pociora dixisse, que ad 
sapienciam spectant atque ex hoc hanc dicendi copiam fluxisse, 
set tarnen cum etatem recordor tuam cumque vitam tuam 
ac studia considero, neque quo tempore ista didiceris, invenio 
et Video nee nunquam magnopere te ad facundiam sicut poe- 
ticam artem intellexi dedit'um, que omnia magis admiratus 
sum, quam illa, que mihi persuades maxima fore adiumenta 
ad bene gubernandum [f. 299] rem publicam. Quod enim 
munus rei publice afferre maius meliusve possumus, quam si 
ab alijs docemur atque erudimur hijs presertim moribus ac 
temporibus, quibus genus humanum ita prolapsum est, ut 
omnium auxilio refrenanda et cohercenda sit tanta perversitas ! 
Bene apparet, nos in ultima etate esse constitutos, ut inquit 



24 

Ovidius: »De duro est ultima ferro. Protinus irru[in]pit vene 

peioris in eynm omne nephas, fugere pudor verarnque fides- 

que, in quorum subiere locum frandesque dolique, insidie[que] et 

vis et amor sceleratus habendi.« Quid malta? »Vivitur ex 

rapto, non hospes ab hospite tutus, non socer a genero, fra- 

trum quoque gracia rara est. Imminet exicio vir coniugis, 

illa mariti , lurida terribiles miscent aconita noverce. Filius 

ante diem patrios inquirit in annos, victa iaeet pietas et yirgo 

cede madentes ultima celestum terras Astrea reliquit.« ^ Hnius- 

cemodi tue summe prudencie optime sunt cognita. Vellem 

concivibus meis optimarum arcium vie tradite fuissent, quibus 

maxime prudentes, constantes et elegantes arbitrarentur. Fa- 

ciendum sane esset, ut omnes adulescentes — qui a suis maio- 

ribus opem haberent — se ad hec bumanitatis studia conver- 

terent, quibus aliquando quam plurimis possent prodesse, quod 

et eorum in re publica late patere posset industria. [folgt 

ein feuriges lob der artes liberales und vergleich mit den 

brodstudien] . . . Qaid dicam de liberalibus artibus totaque phi- 

losophia? Hec enim nisi ornatu verborum et stili suavitate 

tractentur, fugit et ab earum lectione abhorret animus. Illa 

vero sanctissimarum legum et civilis iuris preclarissima seien- 

tia quantum sine rhetorica duce ac comite persuasura sit^ 

quantum exoratura pretores, iudices, magistratus et eorum 

mentes ad iram, ad odium, ad dolorem concitatura, vel ad 

misericordiam lenitatemque revocatura sit, non sane video, 

quamobrem huius senili ^ vicia merito deploranda essent. Pre- 

stat namque priscos ilios viros et in omni virtute excellentes 

maiores nostros admirari et laudibus prosequi , qui has duas 

ita commixtas, ita cognitas babuere, ut neminem eorum in 

causis iudiciarijs forensibusque controversijs versatura fuisse 

manifestum est(!), qui non orandi precepta usumque diligen- 

tissime tenuerit. Hij non auri cupiditate flagrabant, hijs unum 

propositum erat cura, industria, opera, ut reges ut populos ut 

naciones ut res publicas tuerentur atque defenderent. Verum 

enimvero una quedam summa illis proposita merces erat, quod 

in omni libero populo in tranquillisque provinciis florebant, 

* 
1 Metamorph. 1, 128 ff. 2 Vorher ist seculi durchgestrichen, 

wohl mit unrecht. 



25 

dominabantnr, summo in honore, summa in dignitate, summa 
in gloria semper habiti sunt et nunc habentur. Divinus nam- 
qne Cicero, ornamentum ac dignitas tocius senatus populique 
romani omni laude et admiracione dignus, plurimo studio, 
maximo consilio, maxima diligencia adiuncta constancia et 
animi magnitudine rem publicam uti patronus et pater defen- 
dit, pro qua mortem subire mintme dubitavit. Non te preterit, 
datam [f. 300] ei fuisse rei publ ice administracionem, ab ipso 
patriam servatam senatusque plerumque ei gracias egerit (!), 
presertim dum eam a Catiline cede atque incendijs statu(m) rei 
publice labefactaute liberaverit ac civem pemiciosum acerbis- 
simumque hostem cohercuerit. Unde Lucanus: »Gunctorum 
Yoces romani maximus autor Tullius elloquij , cuius sub iure 
togaque pacificas ^ sevus tremuit Catilina secnres, pertulit, 
iratus bellis, cum rostra forumqne optaret passus tam longa 
silencia miles. Addidit invalide robuf facundia cause.« '. Id- 
circo ipse romane princeps eloquencie per ora yirum volitat sem- 
perque volitabit. 

Quibus Omnibus non mireris, mi Hyeronime, si libenter de 
utilitate, de eins magnitudine, de amenitate scribendi materiam 
fingo , quippe apta sentenciarum coUocucione nihil pulcrius, 
nihil ornata oracione suavius, nihil sono ipso auditu iocundius 
potest inyeniri meo iudicio, sicut dulcedo eciam ipsius artis 
poetice attrahit me. Propterea haud sane mirandum est, si 
roagnos illos et preclaros homines tantum eloquencia yaluisse 
fingit(ur) antiquitas , ut oracionis dulcedine immites lenire 
feras, diducere quercus, saxa movere, sono testudinis et prece 
blande [!] ducere quo vellent, ut fabulose aput Ovidium de Orpheo 
habemus, qui dicitur vocis ^ iocunditate omnia ad se attraxisse. 
Unde Oratius: »Dictus et Amphyon Thebane oonditor arcis 
saxa movere loco [!] testudinis et prece blanda ducere quo vel- 
let. Fuit bec sapiencia quondam , publica privatis secer- 
nere, sacra prophanis, concubitu prohibere vago, dare iura 
maritis, oppida moliri , leges incidere ligno. Sic honor et 
nomen divinis vatibus atque carminibus venit.« Sed hac etate 
maxime est admiracione dignum, cum preclara ingenia nee in 

* 
1 cod. pacificas. 2 Pbarsalia VII, 62 ff. 3 cod. voces. 



26 

honore nee in reverencia habere videmur. Credo equidem 
multos cesares similes Neroni esse, cuius temporibus summo in 
odio non solum erant docti, ymmo et habebantur, sicut Juve* 
nalis satjrus testatur: »Mendicantartes, sie Roma coegit avara, 
et spes et racio studiorum in cesare tantum. Bolus enim tri- 
stes bac tempestate camenas respexit, cum iam noti celebresque 
poete balneolum Gabijs , Rome conducere furnos tentarent, nee 
fedum alij nee tarpe putarent, preeones fieri ete.< \ Qai 
yersus intelligere volunt, doctos bomines ita vehementer 
fuisse eontemptos et spretos, ut eciam vilissima officia con- 
sequi minime dubitarent. Que eum videret Juvenalis vir peri- 
tissimus inquit: »Frange, miser, calamos vigilataque prelia dele, 
qui faeis in parva sublimia carmina eella. Spes nulla ulterior, 
didicit iam dives avarus, tantum admirari, tantum laudare di- 

sertos, ut pueri Junonis avem '< 

Verum, mi Hyeronime, ego liberius altiusque in hijs seri- 
bendis processi, quam Optimum et consentaneum fuit, dum me 
huius etatis morum piget tedetque, itaque me revoco et mei 
animi propositum scribam. Mirum autem in modum tua illa 
delectatus sum epistula, que tarn aecurate, ornate, diserte, 
suaviter eonseripta Ciceronem sapit atque exprimit, ut alio 
nato(!) seculo iure videri possit. Nam quod hisee literarum 
studijs et humanitatis artibus deditus sis, vir optime, totum 
tuum est et peculiaris est commendaeio, hoc presertim tem- 
pore, quo, ut supra seripsi, tarn religiosi quam seculares ita 
despicatas habent litteras, ut eas dicere pudeat et dedecori 
sibi putant(!), quamquam par pari referatur. Qui enim litteras 
eontempnunt, ipsi et a litteris conterapnuntur [f. 301], Te igitur 
mi Hyeronime, pro mea in te benevoleueia laudo, admiror et 
in celum extollo, quod eciam in tanta adversitatum affluencia 
excellentissimos et in omni laudis genere primarios nostros ma- 
iores imitaris et sponte tua vestigia tenes, ut studia lit- 
terarum haurias, liberales artes exerceas et immortalem 
tibi gloriam compares, qua et vivus fruaris et post mortem 
vivas [folgt dank für den glückwunseh und 

I * 

1 SatiraeVI], 1— 6; den 1. vers liest Jahns ausgäbe nicht. 2 1. c. 

i V. 26-3U 



I 
I 



27 

entschuldigung der verzögerten antwort] [f. 301^] Itaqae si 

has elegantia^ tna minus dignas legeris, ignosces occnpacioni- 
bus meis rei publiceque negocijs, que tanta, tarn assidua snnt, 
ut yix membris quietem tribuere valeo [!]. Cum enim, ut ait 
Cicero^ non solum nobis nati sumus [!], sed partem nostri patria, 
parteni ^ amici sibi vendicent , non solum verbis sed eciam 
mutua Yoluutate amorem meum conservare studeo. Nam et 
secundum leges canonicas ac civiles instrnimur, ut non even- 
tum, sed animum, non effectum sed affectum, non casum sed 
propositum intueamur. Considera ergo mentem meam, desi- 
derium erga te respice, voluntatem amplectere, fidem suscipe, 
excasaciones admitte. Quid tibi dabimus, quid de te dicemus, 
quid tibi pollicebimur, quid denique cogitare poterimus, quod 
te dignum esse videatur, qui non me solum, verum eciam mul- 
tos viros mihi carissinios tuis meritis alligaveris et me tuis 
carminibus et oracionibus semper exornaveris ac laudibus, quas 
de me cecinisti, splendidum reddideris ? Ego enim tuas epistu- 
las, poemata interdum lectitans, quem poetam nostrorum non 
contempno? Quantum eciam eloqnentia excellas, scripta tua 
honestissima demonstrant, ut non verear, te in omni dicendi 
genere novellum Ciceronem appellare [f. 302]. Insuper quan- 
dam materiam perscribere ^ te optavi, quam per varias manus 
tibi mittendam curaveram. Ignoro tarnen , utrum eam acce- 
peris. Quare te rogo et ortor, ne agraveris mihi hoc nego- 
tium perficere, sed implere peragas. Tibi enim plus tribuo 
quam ceteris omnibus, qui et in curia et extra curiam versantur, 
quoniam faciiius quam ceterj conficiendi modum habes et solidius 
prestare operam ac diligentiam vales, michique longe gratius ac- 
ceptabiliusque tuum est opus quam aliorum, qui quodammodo 
rüdes et inertes videntur, presertim cum aliorum mentem et 
propositum in scribendo complecti debent . . . Vale feliciter 
et me amicis et socijs commendare non negligas etc. 

1 cod. partim. 2 Durfte eich , wie derselbe ausdruck unten 

nr. 33, auf das abschreiben einer handschrift beziehen ; vgl. materia 
impressa. 



28 



12. 
Ulrich Gossembrot an Hermann Schedel. [Augs- 
burg] 1458 \ 

clm. 224 f. 358 ^^ ff. Original. — clm. 424 f. 318 ff. Abschrift Harttnann 
Schedels. Aas dieser die Jahreszahl. 8. auch nnten nr. 23. 

Rühmt Schedel als humanisten und arzt. 

Udalricus Gossemprot salutem plurimam dicit domino 

Hermanno suo colendissimo maiori. Quamquam nee mei in- 

genioli viribus nee exercitatione ad tantum virum, tanto sa- 

piencia et auctoritate ornatissimum scribere andere deberem, 

cum praesertim ^ nulla superioribus temporibus ante meum ad- 

yentum intercesserit vis aroiciciae, tamen pro ingenii viribus 

quantumque mihi facultas suppeditabit, scribam hoc tempore 

ad te, vir clarissime. Nee enim sum tam tenui cogitatione 

praeditus, quod nisi tuae confiderem humanitati singulari, qua 

omnes, praesertim genitorem meum complecteris, minus pru- 

denter facerem. Persuasit quidem tua humanitas, meas tibi 

iiteras, qualescumque essent, gratissimas fore, ille etiam, qui ins 

proprium perpetüumque in me habet, cum de tuis virtutibus 

sermo incidisset, iussit, ut te, vir celeberrime, diligerem, cole- 

rem ac amarem, quod ipse magnopere faeit, cum ad alterum 

certe horum exemplo testimonioque , ad utrumque vero satis 

valeret auctoritate, tum quo prompcior essem praeter ea, quae 

multa de tedixerat, ostendit epistulam tuam suo magistratui 

faventem ', elegantem sane et suavitate plenam ac in qua 

maxime ut in speculo vir bonus prudens et doctus eluceret 

haud ambiguis signis, qua ex re quantam anime iocunditatem 

ceperim non facile dixerim. Plautum enim vetustum comoe- 

diarum scriptorem et faceciarum parentem tuos penates in- 

colere et humanitatis hospitem perspexi, quamobrem iure ac 

merito tuae famae, dignitati gloriaeque faveo^ cum omnes gra- 

» 
1 Dass der brief noch in Augsburg geschrieben ist, muss man wohl 
nach dem »haec urbs« im text [p. 29 1. 2] annehmen. Sonst wäre unge- 
zwungener Padua zu vermuten. 2 Gossembrot schreibt als schüler 
Guarinos bereits ae, nicht e, aber nicht consequent und auch wohl an 
falscher stelle; s. das Homercitat unten p. 30 1. 6 v. u. 8 Ist der 
oben nr. 9 gedruckte brief. 



29 

tnlentur , qui humanitatis complectuntur stodia et literarum 

suavitate delectantiir Hoc mihi videor yerissime dictarus, 

nuUpni huins urbis virum peritum pluris facere amicos, nullum 

observare diligencius, nullum sanctius colere, neque aliquem 

scio, qui officio erga benevolos neque amore tibi comparandus 

sit. Tua nempe natura ad amiciciam propensa mihi perspecta 

est iocundaque tua omnibus consuetudo est cum humanitate 

faceciis coniuncta. Est suavitas tibi loquendi ac sale quodam 

respersa urbanitas maxima, quae ex iocundo pectore tuoque 

ore proyeniunt, quapropter non mirum est, si perplures amore 

tui teneantur Ex hoc etiam summe laudandus, vir caris- 

sime, es, quod maximo studio diligenciaque philosophiam com- 

plexqs fueris, quae inter res humanas non solum maxima sed 

et divinissima iure vocanda est, nam quid praestabilius cogitare 

et consequi possumus, quam easartes, ea praecepta, eas disciplinas, 

quibus nos ipsos, quibus rem familiärem, quibus civilia negocia 

regere, disponere, gubernare liceat? Hinc ea comparantur arma, 

quibus ad utramque fortunam nee fractus cadas nee elatus 

intumescas Hanc ego illam esse contenderim, ut Tullius 

in vetere rethorica ^ ait, cuius ope atque opera homines quon- 

dam ex agresti feraque yita in hunc urbanum mitemque cul- 

tum deducti sunt, que leges illas ac iura descripsit, quibus 

unum in locum congregati in civilem societatem conciIiare[n]- 

tur 

Itaque tuae virtuti pericieque ut congratuler necesse est 

fuitque maxime, cum pium patrem meum tanta benevolencia 

tantaque amicicia singulari colas atque obserres, ut nesciam 

an maiore cultu abs te quisque diligi posset. Nam ut peri- 

cior in dies fieri possit, vigilantissima cura semper insistis 

elegantissima gravissimaque dicta offerendo, tum eum libris 

ornasti, quibus et doctrinam et multarum rerum cognitionem 

excerpere potest. Id mihi pergratissimum est, cumque geni- 

torem yicissim te incredibili amore prosequi intelligerem, amare 

te incepi vehementer fretusque sum , hec scripta ex sincero 

bonoque animo ad te mittere. Quis enim tam ebes esset, dum 

hominem tanta perscrutand[ar]um divinarum humanarumque 

• 
l Ist die Schrift de inventione, während der Aactor ad Herennium 

als nova rhetorica citirt wird. 



30 

rerum aviditate adductum intueretur, nedum coleret, diligeret 
eumque bonori haberet, sed et aeternis laudibus extolleret ? 
Nam per Italas urbes, vir speetatissime , studia literarum in- 
yestigasti ^, quae mentem acuoDt, animuui clarificant , homi- 
Dem immortalem reddunt. Esque iuiitatus excellentidsimos 
quosdam priscos viros ac pene diyinos, qni ut perfectissiraam 
scieDciam adipisci possent, exterras (!) terras vagi, ut eam as- 
sequerentur, peragrarunt, e quorum maxima turba Pytagoras 

inter philosophorum nomina celeberrimus se nobis offert 

Sed omnia mihi consideranti studiorum^ genera, quibus 
maxime exornatus es, nihil nobilius, nihil maius videtur tuae 
excellenciae attribui posse, quam quod philosophiae efiPec- 
tum, id est mediciaam ipsam, quae est ars, qua nos, id est 
corpus humanum, bene effectum reddatur\ sanetur, praeser- 
yetur , tamquam peculiarem fundum semper coluisti atque 
ornasti, quantumque cum ea arte tum singalis tum uniyersis 
profueris, multos testes adducere possem, si non yererer, me 
deyenturum in yicium prolixitatis. Quemadmodum enim phi- 
losophia ipsa animorum quos sanat morbos toUit, ita et me- 
dicina corporibus ipsis, quorum curationem profitetur, qua 
utilitate nil sane ad yitam salutemque hominum praestancius 

eieganciusque inyeniri potest Quo ex merito et prisci 

illi medici ob eorum admiraudam utilitatem in deorum nume- 
rum omnium consensu collocati sunt, persuadeoque mihi fir- 
miter, yir eximie, quod omnes, qui medicinae scienciam se 
teuere profitentur, magnum quoddam ac singulare artificium 
praeponantur, quibus tot herbe, lapides, arbores, yolucres — 
quid singula percurro? — coelum, aer, maria, terre cognoscende, 
subiecte sunt. Jure igitur Homerus yates sapientissimus ita 
medicum extulit, quae hunc in modum latine tibi possum scri- 
bere: »Vir medicus praecio multos equaritj!].« Hi nempein per- 
suadendis corporis inustionibus, membrorum execcionibus, con- 
solandis egrotis, ad spem subleyaudis, doloribus tollerandis, 
mortibus contemnendis reperiuntur peritissimi eloquentissimi- 
que . . . Sed reliquum est, ut parum dicam de tua singulari 
egregiaque yirtute, nam preteribo suayissima literarum studia, 

1 In Padua 8. o. nr. 1. 2 cod. stustiorum. Das richtige in 

der abschrift. 



81 

quibus eam operam adhibuisse videris , ut siquis te de ipsis 
disserentem ac preclare disputantem audiet, facile doctissimum 

indicabit Quaenam est tanta, tarn ardua, tamque difici- 

Hma causa, quae me queat a tuarum virtutura commemora- 
tione revocare , quas non ab aliquo hiiius temporis viro ge- 
starumque renim scriptore percepisse me profiteor, sed pro- 
priis ocalis ex verbisque mei genitoris incredibili cum ad- 
miratione parvo iam temporis curriculo contemplatum me fuisse 
confirmo. Gertnm enim est probabileque , te non dico in te- 
nebris latere, sed in oculis caeterorum omnium bonorum ce- 
leberrima quadam cum commendacione versari. Quas ob res 
alacri animo hoc genns scribendi hancque provinciam meis 
viribus imparem subire non abhorrui, verum lubens feci, in 
qua nemo est ita penitus mutus atque eciam omnino elinguis, 
cui non immensa quaedam et infinita rerum copia mirabilis- 
que in unoquoque virtutis genere laus tamquam fons quidam 
ad dicendum non abundans effluat atque uberrime non emanet. 

Parcas , vir omni laude dignissime, meae longitudini. 

Siciebat enim animus mens desiderans commemorare satis 
dignas laudes et ita lubens persistebam in scribendo virtutes, 
ut mihi evenerit, quod sicientibus solet contingere: ut etiam 
vini amphora urceolus quidam esse videatur. Cum enim vir a 
virtute, vei virtus a viro nomen mutasse ab omnibus praedi- 
catur, non potui equidem te in virorum et in virtuosorum nu- 
mero non habendum esse censere. Suscipe ergo me et geni- 
torem commendatos nosque perpetuis tuis beneficiis devinctos 
tene et caritatis vinculis alligatos. Vale,virlitteratis8ime,feliciter. 
[Adresse]. Clarissimo ac viro venerabili domino Her- 
manno Schedel suo maiori plurimum honorando. 



13. 
Ulrich Gossembrot an Johann, bischof v. Eichstätt, 

Augsburg 1458 naai 2. 

clm. 504 f. 395. Abschrift Hartmann Schedel s. 
Bittet um eine empfehlung an Wilhelm 

von Reichenau. 

Venerabili in Christo patri ac domino, domino Jo[anni] 



32 

episcopo EystetteDsi ^ sibi mebueDdo cougruam obedienciam ad 
singula mandatorum genera sedule antemissam cum plu- 
rima salute post meam humillimam sincerissimamque com- 
mendacionem 

^ Magnifice domine ac pater amplissime. Temporibus elap- 
sis Ybaliam colui in eaque studijs literarnm operam tradidi, 
hac autem tempestate multas propter raciones patriam, que 
est duicissima, ingressus sum. Ait Virgilius: »Dulcis amor 
patrie laudumque immensa cupido.« Set iam ut iterum Auso- 
niam petam, terapus est, in qua virum quendam egregium ac 
magne probitatis vitam agere v. p. non preterit, dominum vi- 
delicet Wilhelmum de Reichfenau] studentem Patavinum, quem 
propter eins modestiam, humanitatem, animum et amorem erga 
me singularem mirifice non solum diligo, set amo et observo, 
qui vehementissime affectat diligentiamque summam aput ge- 
nitorem meum adhibuit, ut ego domum suam Padue ingredi 
velim et tamquam amicus familiarissimus cum ipso aliisque 
domesticis vivere, quam rem facturus sum. Ipse etenim est, 
qui me in exitu iam versus patriam benigno respexit oculo 
ac affectu necnon hillari et iocundo vultu perhumanissinie 
tractavit. I[d]circo non denegavi, verum rem gratam ipsi sem- 
per studebo facere. Cognovi ipsum doctissimum esse et stu- 
dijs optimis deditum. Maximum autem mihi vinculum cum 
ei est quasi sanctioris cuiusdam necessitudinis, quia est v. pa- 
ternitati amantissimus , eumque unum preter ceteros observo 
et diligo. Quod cum ita sit, magnifice domine, vellem ego 
humiliimus servitor v. m. commendacionem aput eundem ac- 
cedere, ut me uti fratrem adamare velit suaque consilia mihi 
imperito multum rerum prestare 

Ex Augusta IL maij anno LVIII. 

üdalricus Gossenbrot v. d. humiliimus servitor. 



1 Vgl. [Suttner] Tabula Leonrodiana 17 — 19. 2 Zuerst schwül- 
stige lobeserhebungen. 



33 



IL 
Hermann Schedel an Wilhelm v. Reichenau. Augs- 
burg [1458]'. 

clm. 224 f. 38 einlage. Concept. 

Empfehlung des Ulrich Gossembrot. Liebes- 
abenteuer. Dank für einen Terenz und bitte. 

Hermannus Schedel phisicus Augustensis venerabili viro 
domino Wilhelmo de Reich[enau] canonico Eystettensi salutem 
plurimam dicit. Non multum profecto, ut tempus in scribendo 
teram, preeeptor et frater optime, expedire arbitror, considero 
enim, quam labilis est res. Verbum missum pervolat aures, 
non consistitf non figit alcius radices suas, quales meas literas 
fuisse iudico, quas quidem unas et iterum alias superioribus 
diebus ad te dedi , que cur saltem responsionem consecute 
non sint, miror quamplurimuni. Forte aut stiio ieiune aut 
alias steriles fructum suum ferre nequivere aut ut rela- 
cione fidedignorum , presertim fratris Sigismundi etc. ' ac- 
cepi, ita te literis perdiscendis deditum, ac quicquid in eis 
studij, laboris, ingenij inesse poterit, sie operam te adhibere, 
ut non libido ad volupfcates, nee amenitas ad delectacionem, 
nee denique labor ad quietem ab instituto cursu ac opere tarn 
egregio te avocare possit, quod et laudo 

Deinde ut presentis ostensorem, d. Ulricum Goss[embrot], 
tibi commendatum habeas, obnixe rogo et in quibuscumque 
necessariis postularit, ipsum foveas atque sustentes, non quod 
aliqua re Christo tribiiente indigeat, sed quia amicicijs bonorum 
coniungi [si] valeat, maximum se putat beneficium consecutum. 
Facit et ad sui erga te recommendacionem genitoris eiusdem 
pronunc gubernacula civitatis Augustensis tenentis maxima 
(sua) erga me benivolentia, virorum doctissimorum verus zela- 
tor, quem et mirifice amo tum propter eins summum ingenium 
suamque doctrinaui tum et] propter eins singularem mo- 
destiam. Eiusdem ergo fiiij negotium sie velim suscipias, ac 
si esset res mea, pro quo caritati tue gratias maximas sempo^r 

1 Nach dem Inhalt zum vorigen gestellt. 2 Meiaterlin. 
Sohedel. 3 



84 

referre habebo et proinde tue dilectioni me totura trado et sie 
me trado, ut me pro tuo semper uti possis arbitratu. 

Prioribus meis scriptis ^ id quod me cuidam mulieri al- 
ligavit, tibi tamqnam fido et sincero tunc significare curavi, 
nee quod adhue me angit, tibi occultare volo. Scis euim, mor- 
tale genas quam in amore sit pronum, nee cor est, si vero 
cameum est, quod amoris aliquando non senciat stimulos, nee 
eciam sapientissimos aliquando reliquit immunes. Incensi 
enim pectoris et amoris inbibiti ea natura est, ut si quis pro- 
hibeat(ur), magis ardeat, quos quidem aculeos mentis mee sub- 
terfugere nequeo. Nam ut vera tibi fateor, non eam a pro- 
posito elegi , set casus dedit amandam et quod nunc in dies 
evenit, non tibi tacebo, quia iam mei cordis alteram te reputo 
partem. Ipsam, quam amo, Venere venustiorem credas. Tectus 
adhuc inter nos amor est, quam divulgari quovismodo noUem. 
Levi enim flexu oculorum amorem in me dormitantem excitat 
et tam vehementi impetu me agitare consuevit, ut merito ei 
yiees reddam amoris. Quis enim tam saxeus esse pötest, qui 
non amet amatus. Ornatior namque in dies conspectui meo 
redditur, ita ut nullam meis membris quietem eins placidissi- 
mus prestet cultus, unde sensus ebet, appetitus vero aliquando 
obtorpet, sencio aliam amare me non posse. Consuevit iam 
animus illam adamare, assueverunt et oculi illam intueri et 
quicquid non illa est, inamenum et tenebrosum totum iudico, 
omnes enim animi laqueos, ubicumque fuero, mecum trabo et 
quocuraqe me verto, vultum eins ac verba coutemplare incipio, 
et si quandoque repugnare volo, uncis tarnen tenacissimis re- 
trahor, unde malum meum undecumque circumfero. In tanta 
igitur tempestate procellarum constitutus, quid faciam ignoro, 
confisus tarnen de te tamquam expertissimo, quem et aliquando 

in consimilibus militasse scio^, remedium salubre flagito; sa- 

* 

1 Oben nr. 7. Auch für das folgende ist Enea Silvios liebesno- 
velle von Enrialns und Lucretia, special] die rede des Burialus an 
Pardalns, teilweise wörtlich benutzt. Ebenso der dialog des Petrarca 
1. 8. c Opp. 404 ff. 2 f. 200 einlage in verso findet sich ein brief- 

concept Hermanns , offenbar ebenfalls an Wilhelm von Reichenau, in 
dem es heisst: »Scribis deinde, te ab ea, quam aliquando unice dilexisti, 
delusum esse, adiunctis alijs, sicuti mos est taliiim, te ut credis ab ipsa 



35 

num ergo si quid dabis, gratissimum erit, quod et in dies avi- 
dissime exspectabo. 

Suscepi, carissime frater, a fratre Sigismundo etc. Te- 
rentiuiu tuum , quem utique iure proprietatis mihi usurpare 
Yolo, male enim libris uisi propriis uti valeo ; animo gratissimo 
[aliud] ad tibi satisfaciendum pro eo polliceor. Oro etPIau- 
tum mihi comparare velis, quo propter modum, quem habet 
facetissimum aliquando uti possem. Si qua eciam iocosa et 
delectabilia aput te essent, rogo humillime, ut et ipsis me par- 
ticipem facias. 

Vale meo valere iocundius et rae amicis , fautoribus et 
socijs tecum morantibus commendare non pretermittas. Ex 
Aug[usta]. 

^ Habui scriptum hijs diebus a magistro Jo[anne] Foren- 
berger * , qui inter alia eomplementum cuiusdam scripti ma- 
gistri Michaelis de Savonarola de febribus nuUibi (ut) scribit 
se reperire, exactissima adhibita tarnen opera. Rogo ut et 
aduc aput prefatum magistrum Jo[annem] instare velis non 
desinas (?) et diligentiam adhibere operosam , et iuxta priora 
optata describendo ampliorem meretur (?). Si bene memor 
sum, scio originale eiusdem scripti esse aput quendam docto- 
rem medicine nomine Georgius(?) de Pilea(?), quem aduc in 
humanis esse audio ^. 



* 

derisum. Sunt enim huiuscemodi ac pene infinite in amore miserie, 
quarum accurata dinumeracio nee experto necessaria est nee credibilis 
inexperto . ♦ . . Hortor ergo te fraterne, nt voluntati r. patris d. epis- 
copi Eystettensis te confirmare velis. Ita enim tibi afficitur, ut nemi- 
nem hodie vivere contendam, cui magis afficiatur.« 

1 Das folgende nachträglich zugesetzt , sehr flüchtig, daher viel- 
fach unsichere lesung. 2 Im Nürnberger Ratsbuch 1^ f. 353*» [Nürnb. 
Kreisarchiv 1 steht : »Item doctor Johann Förnberger als der von einem 
rate etlich gelt zu studiren gehabt hat vnd darmit doctor worden ist 
vnd nu begert, im zuuergonnen, an andern enden zu dyennen, also ist 
im des von einem rate vergönnt worden, doch wann in ein rate zu 
der stat dinst widernm vordem werde, das er dann des gehorsame sey, 
in maße er des gen einen rate verschriben ist* act. fer. VI. post convers. 
Pauli 1459.« 3 Liegt z. b. vor in clm. 184, der aus dem besitz Hart- 
mann Schedels stammt. Vgl. unten nr. 55. 

3* 



36 



15. 

Wilhelm v. Reichenau an Sigismund [Gossembrot den 
jüngeren.] Padua 1458 [vor juli] \ 

clm. 504 f. 396. Abschrift Hartmann Schedels. 

Nachrichten von seiner geliebten in Augsburg 

und deren kinde. 

Amice ac f rater suavissime, tuas nudiustercius accepi missas. 
Hijs lectis et timor et ingens dolor(e) permixtus subito invasere, 
equidem cum poeta dicere possum: »Obstupui steteruntque 
crines, vox faucibus hesit.« Demum recoUecto in vires animo 
defixos longius in terram oculos tandem erexi, nuncium sin- 
gulis de rebus rogitans. Is seriatim pro posse omnia com- 
memorabat et profecto dolenda nimis, ni tuum hac in re tuis 
ex scriptis ac dicto nuncij adeo fidum sensissem animum. Ve- 
rum tua fides permagnopere me delectabat, ut meror, luctus 
denique omnis raptim evanescebant, mecum ipse volutans : Cur 
formidulosus es, quid tutus tinies, cum Sigismundum habeas 
tuum , qui in hoc tibi ac ceteris tuis in negocijs semper adiu- 
mento erat teque numquam deseret, nee minus pro tuo ho- 
honore ac tuenda dignitate , quam propria salute certabit et 
ferme duellabit, si opus est. Non enim temere scribo , sensi 
equidem, sensi fidem, diligentiam ac integrum in me amorem 
tuum, set quid amplius faciundum sit, hie opus, hie labor est. 
Sane tuis nunc fidelissimis egens egeo consilijs. Scis enim quo 
in statu verser, quanta de me exspectacio habeatur, ac qualia 
exspectaturus siem. Te etenim unura nihil mei umquam se- 
creti celavi, tu boni malique solus es conscius, que tuo clusa 
in pectore ac sepulta esse veluti in adijmante (!) scrulpta (!) 
minime dubito. Quare ne ex scintillula maiora quidem peri- 
cula incurram, ut illi muliercule blandicijs persuadeas et minis 
— si id consultum videbitur * — inducas vehementer cupio, ne 
modo aliquo ad me veniat. Quantum enim periculi hijs mihi 

temporibus induceret, melius quam scribere promptum est, tuo 

* 

1 Zweiter söhn des bürgermeisters vgl. unten nr. 64. An ihn sind 
die oben s. 15^ erwähnten verse Botenpecks gerichtet. 2 cod. viderit. 



37 

collifi^ere ex animo poteris peroptime. Primum quidem an 
secuin pacisci valeas, labora, summam VI vel VIII flor. pro- 
mittendo, ut alicui corivaiium meorum vagientem donet, quod 
si fecerit, omnia que mihi possibilia erunt sui ex parte me 
facturum polliceri poteris et debebis. Attamen si fieri minime 
potent, hos tres uti vides florenos transmisi, ut ille dones, 
yivere ut habeat, et ante adventnm sancti Jacobi [juli 25] mens 
ad te venietjfamulus. Is te reddet in omnibus cerciorem. 
Hu[n]c ut solita qua semper erga me usus diligencia adiuves 
volo et illi, ut sano semper tuo utetur consilio, legem imponam. 
Tunc si partus tempore terminus verbis factisque correspon- 
det ac habere me puerum necesaitas coget, accipiam et si non 
pro puero, tamen pro miseiio ac derelicto — ne tibi caruca ^ 
videar — educabo. Nectere te causas mallem et quidem pre- 
cipue, ut ipsam accederes ac singulis de factis certum cer- 
tissime dares responsum, et cautus sis, ne pulvinar dimidium 
pro puero tibi ostenditur (!), at cur sapienti loquor, cum tua 
nil inexpertum diligentia sinat ? — Inter alia autem tua narrat 
pagina, eam snos ad parentes redituram. De hoc si per te 
certa mihi fides fieret, cuncta equiori ferre animo yalerem et 
forte maiora facerem, quam nuncio, credens memetipsum ex 
hoc meritum consequi posse. Set ne vulpis lateat sub pec- 
tore timeo. Binas enim misit litteras, une id affirmant , alie 
contrarium eins directe inducunt. Attamen quorsum evadet, 
me a puero periclitari non posse opinor, cum me sepe ac 
sepius ab iilimato ac furibundo villano manu forti defensa- 
verim, nee mihi in dampnum, ymmo in correctionem mee vite 
a superno numine evenire existimo, illud poete pro me ferens: 
»Continuo sontes ultrix accincta flagello Thesiphone quatit 
insultans etc.« Heu peccavi, hijs maiora merui ! ütinam sum- 
mus ille Jupiter mihi non lance iusticie set misericordie pro 
male meritis tribuat etc. Finaliter me meaque tue fidei com- 
mitto ac commendo omnia. Vale ac plura de stato tuo ad- 
yentum ^ Gosseprot et quid agas et quid agatur rescribe. — Nunc 



1 carruca genug yehiculi ? Vielleicht stand carnea'*''= carneator, wo- 
für Dieffenbach die bedeutung metziger, hencker giebt, 2 apud 
Yeterem ? 



38 

novam rethorican] atque Salustium audio, audiamque insuper 
alia atque alia. Scis quod dico. Datum Padue etc. LVIIP. 
Wilh[elrau8] de Reich[enau]. 



16. 

Hermann Sehedel an [Johann v. Aich?]. Augsburg 

1458 September \ 

clm. 224 f. 76 einlage. Concept. 

Empfehlung an den adressaten. Bitte um nach- 
richten vom Nürnberger tage. Wahl Enea Silvios 

zum papste. 

Reverendissime pater et domine generöse. Venit hijs 

diebus ad me dominus H. ^ protonotarius civitatis Augustensis, 
ab antiquo p. v. notus, referens honoris mei racionem ac re- 
commendacionem erga p. v. habuisse. Adiunxit denique salu- 
taciones graciosas, e quibus consideravi, non sub oblivionis ve- 
lamine detineri familiaritatem olim mutuo inter paternitatem 
vestram et me contractam, sed magis bonitatem, integritatem, 
pietatem, fidem et humanitatem p. v. erga me minimum mirifice 
comprobare,non ut quidam, dum summum ascendere consueverunt 
honorem, facile eorum oblivisci, quorum opera non utuntur. 
Mox enim ut Nuremberge p. v. esse intelligebam, summa te- 
nebar voluptate *, cum velut renovari gratiam vestram et tam- 
quam per hec mea scripta eandem confirmari sperabam. Spe- 
rans confidentia singulari (?), ut, si quando commemoratio mei 
aput p. V. aut aput illustrissimum dominum meum marchionem 
fuerit, bonam existimacionis mee famam optima vestra aucto- 
ritate observare velitis huroillime rogo, quod utique ex qua- 
dam innata pietate semper facere retroactis temporibus [circa] 
ea, que honorem meum coucernebant, consuevistis. 

.... D. Jo[annes] Kautzsch et Leonardus Gessel, in spiri- 

* 

1 DatiruDg nach der nachricht von der papstwabl Pius' II. Über 
den tag zu Nürnberg s. Klackhohn, Ludwig d. Reiche 97. 2 Hein- 
rich Erlbach ? s. Städte-Chroniken V, 226. 3 In voluntate verbessert. 



39 

tualibus yicarii \ pro nunc in balneo natural! existentes ', fau- 
tores mei et preceptores precipui hijs diebus scriptis suis in- 
stigayerunt, ut ipsis advenientibns eos cerciorari possim, quid 
per principes actum sit Nuremberge. A nemine vero , nisi a 
p. y. cerciorari credo , rogans ut scriptis yestris mibi signifi- 
care non pigeat. Agetis in hijs nedum mihi set et prefatis 
dominis et preceptoribus meis rem gratissimam. Percrebuit 
hie aput nos fama, dominum Senensem electum esse in papam, 
qui se ^ocari yoluit Pium secundum. Paucissimis tarnen placet, 
quoniam se cum imperatore intelligit '. Qualis ille sit, nostis. 



17. 

Herntiann Schedel an Hartmann Schedel. Augsburg 

1458 September 16. 

clm. 418 f. 259^. Abschrift Hartmanns. 

Ermahnung, möglichst bald nach Italien zu gehen, 
tadel der dialektik. Empfehlung eines Augs- 
burgers. Erwähnung des bruders Johannes. 

Garitate singulari premissa. Amice amantissime, in lon- 
gis iam retroactis temporibus meas ad te sepenumero literas 
dedi, que quare responsionem consecute non sunt, miror quam- 
plurimum. Percepi te sepius literas patruo nostro N. * quam- 
plures misisse. Nunquam aliquam mihi a te missam intellexi 

et quod plus est , nee mei mencionem in eisdem fecisse 

Ignoro, quibus insudas aut quibus artibus deditus es aut qua 
facultate fulgeas et quod plus est, an te in humanis adhuc 



1 Domkustos und domdechant zu Augsburg s. Stengel, Gommentarii 
rer. Aug. Vind. 38 und Städte- Chroniken V, 418. Beide sind aach in 
dem briefe Blumenaas an Schedel 1461 jan. 11 [unten nr. 39] als 
freunde Schedels genannt ; vgl. Wattenbach i. d. forschungen XI, 353. 
Ein regimen für die badekur Gessels steht in unsrer handschrift f. 57. 
Näheres über ihn nr. 59. Von Kautsch sagt Johannes Frank [Steicheles 
Archiv f. G. d. Bistums Augsburg II, 81] bei gelegenheit eines altar- 
aufbaus in der domkirche 1447: »er pawet auch sunst vil grosser pew«. 
2 cod. existentibus. 3 Vgl. Voigt, Enea Silvio III, 38, 4 Marco. 



40 

degere credam. Neutrum horum nedum a te sed nee a pa- 
truo nostro intelligere potui, cuius, uti tua, nunquam apud me 
comparueruDt scripta, non secus quam si alienissimus omnium 
vestrum essem. Insteti quandoque meis erga te scriptis, ut 
operam bonam in fundamento grammatice sciencie dares ^ et 
de gradibus minime curares, quonlam statim fundamento bono 
habito placeret, ut quamtoeius ealentibus studijs et doctrinis 
scolasticis tamquam adiumentis ad aiciora, quam in hijs vanis 
insistere, animum applicare velles et ad Ytaliam proficisci, ubi 
in etate tua iuvenili in multis in virum magnum crescere 
posses et magis quam garrulitate dyalecticorum , que nulluni 
finem habitura est, insistere et de eadem gloriari. Grede 
mihi, quod eadem garrulitas inepta — utinam solum hijs, qui- 
bus rugosa frons et qui albis existunt capillis insaniam infer- 
ret, si non quandoque nobilissimum adolescentum (!) ingenium 
corrumperet. Omitto et alias maiores insanias, quas quando- 
que parturit. Cupio summopere , tua quandoque visere 
scripta , que 3i video gratissima erunt , eciam qualiacum- 
que fuerint. Demum ut presencium exhibitorem N. tibi ac 
magistro tuo aut ubi oportunum tibi videbitur, recommen- 
datum habere velis obnixe rogo. Est enim de bonis hie pa- 
rentibus ac honestis ac habundantibus natus, cuius mater vi- 
dua fratresque plures mercatores habet, singulariter michi 
faventes et eoniuncti. Mei igitur intuitu eum commendare 
velis oro, ubi honeste vitamque laudabilem exercere poterit ac 
studio artis insistere. Exhibebis mihi in hijs rem utique gra- 
tissimam. Mitto tibi cum eodem duos c. ^ bonos, quos tuo, 
uti videbitur, usui usurpabis etc. Salutare digueris d. docto- 
rem N. M. ' J. aliosque tibi coniunctos. Oro ut et proximis 
tuis scriptis me cerciorari velis de valetudine ac successu tuo 
prospero. Raptim ex A[ugusta] proxima die ante Lamperti 
anno domini etc. LYIII. 

Instigavi sepenumero patruum nostrum, ut N. * fratrem 
tuum Venecias versus mitteret, sed nil proficere me meis scrip- 
tis atque adoracionibus ^ sensi. Nescio, quid secum facere pre- 



1 S. oben nr. 8. 2 caseos? s. oben nr. 8. 3 magistrumV 

4 Johannem, 5 adortacignibus ? 



41 



tendit nee aliud evenire tiaieo , nisi ipsius anichilacionem. 
Feci, que potui. Vagatur N[aremberge] hincinde pro ciffra. 



18. 

Sigismund Gossembrot an cardinal Peter v. Augsburg. 

Augsburg 1459 jan. 21. 

clm. 504 f. 897. Abschrift Hartmann Schedels K 

Bittet für seinen söhn Ulrich um eine pfründe. 
Entschuldigung der anrede mit du. 

Reverendissimo in Christo patri et domino, domino Petro 
tituli sancti Yitalis presbitero cardinali dignissimo catedralis 
ecclesie Augustensis episcopo ^ splendidissimo patri preceptori- 
que sibi observandissimo humilis filius Sigismnndus Gossem- 
brot senior Servitute alligata se plurimum commeudat. Etsi 
ad te virum preciossissimum meas admodum inepte confectas 
verear dare litteras, quia, pater spectatissime, non nescius suni, 
tuam circumspectionem non puerilem scribendi auctoritatem 
sed quosque maximos gravesque oratores promereri neque 
balbuci^ntis ydioteque et adulescentuli rudern poscere epistu- 
lam, attaraen tua tarn late aput humanum genus patens hu- 
manitas dabit veniam siquid inculte, inepte nee satis a me 
ezpolitum ingenio aut elaboratum industria intelliget ^ . • • . 

Intelligeret profecto tua humanitas me eum esse, cui ne- 
minem, spero, pietatis munere et constancie meritis antepo- 
ueret. Et multa ut paucis complectar, suavissime pater, ego 
sincerus, ut nosti, paternitatis tue sum filius. Te ita de me 
sencientem clare comperi peractis iam proxime Christi nata- 
libus festis, coram dignitate tua dum comparerem presensque 
mausuetudinem tuam minus decenter agressus verbis fatigavi 
ex parte filioli mei senioris Udalrici , qui secundo in lustro 
Ytalie studendo * et modo Padue tempus terit, precabarque ut 

1 Vgl. Wattenbach i. d. Ztechrft f. G. d. Oberrheins XXII, 89. 2 
Vgl. Allgexn. d. Biographie XXV, 462. 3 Folgen lobeserhebungen. 

4 Vgl. die angäbe in dem briefe Ulrichs von 1461 [Anzeiger f. Kde 
d. Vorzeit 1879 p. 197 if.] unten nr. 41. 



42 

in causa beneficiaria coUacionis aut beneficij promocionibus 
tue humanitatis, que nemini deficiunt, adiuvarer, unde filius 
paternis expensis satis gravibus usque modo ero$;atis deinceps 
parcere posset. Set quid de te dicam , meUi[ti]8sime pater ? 
Titi imperatoris clemencia te preditum inveniebam, qui omui- 
bus prodesse cupiebat, nuUique nocere studebat. Ita, pater, 
ita tua pietas modestissima tarn prompta, exaudibilis ad pa- 
rendum benivolentissimaque inveniebatur, et illico filium tac- 
tuTi) in rotulum consanguineorum tuorum connumerandum et 
asscribendum assumere respondisti, prima fronte propriaque 
sponte ullis meis nee filiis meritis intercedentibns. More 
Alexandri, clementissime pater, gessisti, de quo Valerius narrat, 
qualiter in suo exercitu militem frigoris tempestate afflictnm 
sibi compassus ^ propriis manibus accepit, de sua sede sublimi 

descendens etc Gracias igitur habeo excellen- 

tissime beneficentie tue quam maximas ^ possum pro tantis et 
innumerabilibns beneficijs, nee incassum circa filium te ista 
concessa dubites, quoniam in brevi ut spero in facultate re- 
torice iureque civili ita studebit, ut aliquando non nuda verba 
paternitas tua a tuo servitore colligere possit. 

Huc accedit, quod a principio movi, quod non modo ad 
scribendum me tantum provocavit, sed impulit et coegit, ut 
te, pater suayissime, amonerem sciolumque horum, que audierim, 
facerem. Nam relatu fidedignorum didici , sanctissimum no- 
strum suplicaciones beneficiarias admisisse proximo iam elapso 
mense Decembris. Obsecro igitur humillime, pater amplissime, 
tempus debitum conveniensque adesse [si] persuasum tibi vi- 
debitur, memor filij sis. — Hec ego, celeberrime mi precep- 
tor , tetigi non ut te commonefacerera aut dirigerem , quid 
quantum aut quomodo abs te fieri oporteat. Absit, non tantum 
mihi, qui cecus horum et ignarus sum, arrogo, set tamquam 
unus de turba tue excellentissime maiestati[s] hoc nie tecum 
disseruisse existimabis amorisque habundancia tacere non 
potuisse. 

Denique, maior aifabilissime , ne dedigneris velim, quod 
singulariter sim te allocutus. Pater celestis ita sibi aflfari nos 

1 cod. compassum. 2 cod. maximis. 



43 

docait, cui tu magna virtutum eb digaitatutn exceliencia appro« 
pinquas, tum zelus intimi amoris plus tibizando quam vobi- 

sando meo iudicio ostenditur, tum et ' cum prima ra- 

cionum, cum de te loquor alijs, non dico: reyerendissimus Car- 
dinalis mihi dixerunt , set: dixit, ubi elaret, quod vobisacio 
litterarum non tanti' honoris est, alias absentibus eciam is 
honor impenderetur, tum et ultimo epistula absens a mittente 
minus yidetur quaiibet scribere litterisque agere, quam coram 
loqui viva voce. Dedecus verecundie rubor, ymmo delictum 

foret. Hijs hactenus 

Ex Augusta die solis post Sebastiani mensis januarij 
XXIIP • anno doraini 1459. 



19. 

Hermann Schedel an Sigismund Gossembrot. [Augs- 
burg 1459.] 

clm. 224 f. 271 in verso beginnend. Concept, im ersten teile sorgfältiger , 

wohl schon reinschrift *. 

Lob der amtsführung Gossembrots. Klage über 

die läge der stadt. 

Maguifico huius regie urbis pretori, domino Sigismundo 
Gossemprot, preceptori et benefactori suo observantissirao Her- 
maunus Schedel plurimam salutem dicit. Cum hijs diebus 
niecum animo statuni humane vite revolverem et opera diviua 
coniemplarer , michi in mentem venit mirifica ac singularis 
tua prüden tia, non modo singularem potestatis et sapientie 
magnitudinem verum pietatem, mansuetudinem in se continen- 
tem [!], que ex quadam tibi innata gracia evenisse reor. Tan- 
tum enim potuit ille nature opifex et rerum omnium princeps 

t 
1 cod. pecor. Vielleicht q; ocor = qiiodconcordat. 2 cod. tanta. 

3 Sonntag nach Sebastian ist der 21. 4 Frühere concepte ibid. fol. 

317 [in verso beginnend] und f. 316. Zur datirung eine stelle des con- 

cepts f. 317'*: »te huius regie urbis cleru^ omni» et virum doctissimum 

per huius anni decursum semper predicant« ; also doch wohl zum ersten 

jähre von Gossembrots amtsthätigkeit. 



44 

deus, qui cum cetera ab homine animalia ad terraDi deiecta 
et ventri pabuloque inservientibus (!) formasset, bominem, hoc 
est sanctum in terris animal, excelsa statura, ore sublimi, 
erecto vultu effinxit. Cum enim in ipso esset celi porcio aut 
immortalitatis exspectacio, hominem quasi porrecta manu et [!] 
humo sublevans, facie et oculis in celum elevatis, creatorem 
suum intelligere ac deum suum noscitare iussit cumque reliqua 
hominis animalia sint, homo se dei animal cognosceret. Ut 
autem rem ipsam summatim explicem , mundus idcirco factus 
est , ut homo nasceretur, homo ideo natus est, ut deum patrem 
agnosceret et iusticiam coleret, ut et pro laborum mercede im- 
mortalitatem et reditum in celos assequeretur. Hominem de- 
nique ad iusticiam ac bonos mores, propositis recte innocenter- 
que vivendi formulis natum esse, viri gravissimi et doctissimi 
testes probant. Nichil est enim illi principi deo, qui totum 
mundum regit, in terris acceptius et prestabilius, quam plane 
intelligi nos ad iusticiam natos. Nee mirum , cum dei , qui 
iustitia est, similitudinem ipse ferat. 

Que cum ita sint, humanissime pretor, te virum huma- 
nissimum, virum integerrimum, pretorem deo carum, deo pla- 
citum, deo denique acceptissimum huius regie urbid clerus 
omnis et viri doctissimi creberrime predicant. Tanta enim 
aput eos tua virtus , prudentia et frequens meritorum predi- 
cacio valuit, ut dum te virum integerrimum cognoverunt, cog- 
nitum optarunt, optatum pretorem assecuti sunt, et sie assecuti, 
ut ultra expectacionem longe maiorem tui ipsius gloriam ma- 
gistratus ostenderet .... 

Sed, invidissima rerum humanarum fortuna imperantibus- 
que perhorrescenda, cum tot nepharios homines, tot scelestes, 
quorum opera in solam perniciem gentium spectant, versari 
in terris videmus valitudine prospera diuciusque vivere, quam 
ferat communis salus , quos utilissimum fuerat (!) orbi aut 
numquam natos aut quam primum interijsse, eos vero, quorum 
est vita nobis salutaris, qui opere et exemplo prodesse possent, 
in quibus multorum refugium consisteret aut parvipendi aut, ubi 

de rei publice utilitate tractatur, secludi et contempnj 

Unum autem , pretor humanissime, ad te scribere volo, quod 
sepenumero mente revolvere soleo: nihil aut parum huic regie 



45 

urbi antique dignitatis auctoritati[8] sue reliquum esse. Nam 
creberrime commemorari audio, qua admiracione optima res 
publica in hac olim florebat urbe cunctis vite commodis plena, 
adeo ut nee uUa melior sive gloriosor , nulla magnificentior 
aat pulcrior estimabatur, ita ut eius nomen et gloria per to- 
tum fere terrarum orbem celebraretur. Nunc autem detestanda 
tempestate orta, ubi iurisconsultorum et consiliariorum sapiens 
ac veoeranda senectus ac nomen celebre, ubi pro iusticia ac 
re publica fortis et indefessa certacio, quibus rebus vetus hec 
civitas ceteras plurimum anteire solebat, quam nunc fere Om- 
nibus inferiorem yidenms? Nam si quis optime considerare 
voluerit huius urbis condiciones et tempora, reperiet civium 
mores corruptos et avariciam , superbiam atque temeritatem 
eorum invasisse animos et ita ipsam paulatim per aliquot iam 
tempora ex pulcerrima atque optima immutatam ac flagitio- 
sissimam esse factam \ [f. 271] Deplangendus denique et merito 
esset huius urbis Status, quam in maximo conspicimus versari 
discrimine , siquidem intus et foris graviter urgeri ; foris ab 
hostibus circumquaque molestatur et oppungnatur , intus veri 
suspiciones crebre oriuntur, omnia invida formidulosaque sunt, 
ex eaque cottidie maximi motus expectantur , prout ad eos 
faciendos yel leyi de causa prompta sit. Quam ergo spem, 
quam yoluntatem, quod animi solacium ex ista urbe regia per- 
cipere possumus, in qua [nil] nisi timor atque sollicitudo et 
meror yersari poterit? Videre * enim mihi yideor uniyersam 
istam ciyitatem tristem et lugubrem non tarn de priyata quam 
de publica calamitate queri et ingemiscere. In tot ergo malis, 
quam consolacionem ex amicis et necessariis tuis capere potes, 
qui ipsi pocius consolacione indigeant? Nisi forte bec una te 
consoletur res, que pulcre et eleganter a Marone uostro dicta 
sit : »Solacium est miseris socios habere peccatorum.« 

Sed quid te miserum esse cogit, quid te compellit aut 
quemvis huic urbi presidentem hanc perniciem diutius aspicere? 
Poteris et ea cernere, que aut aures tue quodammodo fugere 
et horrere deberent? Credo, nie intelligis, plurima silentio 



1 Sallust, Catilina 5, Vgl. nr. 74. 2 cod. videor. Das richtige 
in den concepten. * 



46 

preterire cogor. Expedit enim hijs malis sie cottidie emer- 
gentibus obviare. Nam ut inquit Ovidius: »Prjncipiis obsta, 
sero medicina paratur. Cum mala prolongas, iDvaluere mora(fl). 
Set propria Dec tu venturas differ in horas, qui non est hodie, 
cras minus aptus erit.« Accingere queso te, accingere ! Nil 
enim sine magno vita labore dedit mortalibus, ut inquit bea- 
tus Jeronimus. Non est vir strenuus et fortis, qui laborem 
fugit. Non eciam crescit illi animus ex rerum difficultate, ut 
inquit Seneca , vix bene geritur , quod pavide geritur. Nus- 
quam virtus clarior eminet, quam suo admoto contrario. 

Et quia nihil privatum aut publicum stabile esse videmus, 
tarn homiuum quam urbium facta volvuntur. Inter eciam 
placidissimos terror existit, tempora enim temporibus coneer- 
tant, secam singula, nobiscum omnia. Vides profecto, quanta 
vis in re publica temporum sit, quanta varietas rerum, 
quam incerti exitus, quam flexibiles hominum voluntates, 
quid insidiarura, quid vanitatis in vita, non dubito quin 
cogites \ Verum est, inquam , quod scribit beatus Jeroni- 
mus , quod affectus et perturbationes^ quamdiu in tabernaculo 
corporis huius habitamus et fragili carne circumdamur, mode- 
rare et regere possumus, amputare non possumus. Quapropter 
ea equo — ut Seneca ad Paulum inquit — , feramus animo et 
utamur foro, quod sors concessit, donec ficta felicitas finem 
malis imponat. Tulit et multo maiora ac periculosiora mala 
prisca etas, ut Macedonem Philippi filium et post Darium re- 
gem ^ et ceteros plures, ut claret veterum historias perlu- 
strantibus. 

Quare te hortor, humanissime pretor, ut rem publicam 
tibi conimissam , uti cepisti, laudabiliter gubernes et eam tua 
moderet prudentia. Scio namque te virum prudentissimum, 
qui nedum cursus rerum sed et qui exitus futurus sit, pro- 
spicere [potest]. Nee te avertant aliorum consilia, quamquani 
plurimum valere et conferre dinoscuutur ad agendum; quid li- 
ceat aut expediat per se ipsum cognoscere preclarum atque 
egregium haberi solet supra communem horainum facultatena. 

1 Hier folgt der anfang der schon oben gebrachten stelle : invi- 
dissima rerum humanarum fortana imperantibusque perhorrescenda, 
cum tot nepharios ut antea. Vide ibi. 2 sc. videmus. 



47 



Nemo enim est, qui tibi sapientius suadere in hijs possit te 
ipso. Incumbe ergo atque invigila studio rei publice et eis- 
dem maus imminentibus obviare procures, per quod ad sum- 
mam laudem et gloriam pervenire poteris . . . 
[Hier bricht das concept ab]. 



20. 

Valentin Eber an Sigismund Gossembrot. Wien 1459 

juli 22 \ 

dm. 504 f. 398i>. Abschrift Uartmann Schedels. 

Nachrichten über politische und persönliche 
Verhältnisse. Mahnung zureinigkeit. 

Sui ipsius recommendacione premissa post quevis obse- 
quendi vota salutem pluriniam dicit. Perspicatissime vir, lit- 
teras vestras ad me novissime datas gratanti animo percepi, 
tanto quidem iocundius, quanto eas sinceriori puriorique erga 
me mente emanasse et scio et certus sum, quibus inter cetera 
rae plus debito et positivis et naturalibus divinisque maiorura 
nostrorum institutis, quinymrao insolubilis eciam inter nos 
contracti amoris et benevolencie intuitu exhortari voluistis, ut 
raeum erga Sig[ismundum] Amman animi rancorem caducum 
abolitumque agere velim etc. Et cum rei seriem ex prioribus 
meis litteris intellixisse vos non dubitem, ne in hoc uno lon- 
gioribus afficiamini precibus , exhortaciouibus , voluntatique 
vestre morem ut teneor gerendo, eam mihi per ipsum Sigis- 
mundum illatam molestiam abolitam iri statui. Ego enim 
mecum ita statutum habeo , nil tarn difficile excogitari posse, 
quod non facile mihi esse debeat, cum id vos velle cognoscam, 



1 Über Valentin Eber vgl. St.Chr. V, 306^ Wattenbach in d. 
Ztschrft f. G. d. Oberrheins XXII, 39. 58. XXV, 69. Herberger, Con- 
rad Peuttnger [15. ii. 16. Jahreaber. d. hiat. V. f. Schwaben u. Neu- 
burg] 33. 



48 

ita ut vobis non prece, quinymmo solo iussu opus sit. Quan- 
tum igitur in me erit, omnia pro non factis habere constitui, 
defensione tarnen mihi semper salva, si eidem S]g[i8mundo] in- 
antea me iudicialiter occasione littere conveniendum animo 
resideret, quod futurum non ciedo. 

Rursus cum intellexerim imperiales et imperatrices pre- 
ees pro üdalrico filio vestro ad collaciones per vos explorandas 
facile obtineri posse atque in hoc uno quam qualiterve agen- 
dum vobis sit, me requirere yoluistis, ego vero, qui nil mihi 
gratius quam vobis et vestris placere posse existimo, cum iam du- 
dumdeliberassem, diligentf scrutinio super hoc habito, collaciones 
filio vestro dignas hodie vacantes non comperui [!]. Loca insuper 
per vos nominata longe ante occupata sunt. Conducibilius denique 
atque utilius arbitror, omnino hoc tempore supersedere, quam 
pro exilibus levisque importancie beneficijs maiores expensas 
facere. Signaturarum enim facilis obtencio, difficilis vero at- 
que sumptuosa extraccio, prout ex alijs me sapientius intelli- 
gentibus clarius exciperepotuistisetc. — D. Karolus Egen * men- 
sibus quasi duobus iam lapsis in capellanum domini cardinalis 
et legati ' aCeeptus ex Wjenna secum in aquis Ungariam versus 
profectus est etc. 

Insuper pro parte status mei quantum operis eousque ad- 
hibueritis, experiencia doctus suni. Rem etenim quasi expedi- 
tam vel novissime expediendam salariumque in arbitrium cer- 
tarum personarum vobis solicitante locatum comperio, quorum 
arbitrio me libens subicio, minime dubitans, quin pensatis in 
hac re iure optimo pensandis legaliter mihi provideri debebit 
ut michi ipsi utilitati et dominis meis honori esse possim. In- 
crementum enim (meum) non magis meum quam dominorum 
meorum reputo, pro quorum et rei publice eorum commodo, 
utilitate et honore nullum umquam mortis periculum subire 
formidabo. Atque deum oro , ne hunc me diem vivere per- 
mittat, quO) non dico id loquar vel faciam — verum quo talia 
mente ^ revolvam, que iste perversissimus hominum Hainricus 



l Ein sonst nicht erwähnter angehöriger der bekannten Augsbnrger 
patrizierfamilie. 2 Juan Carvajal. 3 cod. menti. 



49 

Erel[bach] * et fidei et iuramenti prestiti et proprie salutis 
penitus immemor inverecundissime loqai et facere noD expavet. 
Dicit enim, eos, qui modo urbem nostram regunt, ipsam civi- 
tatem in octo centenis milibus aureorum defraudasse, quorum 
aliqui longe digniores supplicio essent, quam Jo[aDDes] Fe[der] ^ 
extiterit. Dicit insuper, quinque se citaciones obtinuisse super 
quinque separatis causis, quarum quelibet pro pena reforma- 
cionis ^ sufficiat. Non video, quod in cancellaria eousque ali- 
qua(m) expediverit vel de hijs mencionem fecerit. Estote 
igitur circumspecti, ut concordi pacatoque animo singula contra 
eum provide agantur. In summa enim ipsum delatorum nu- 
mero iure optimo computandum censeo. Neque enim hoc 
tempore alicui plus patent, quam delatori principis aures. 
Omnium itaque suorum motivorum probaciones et documenta 
ex urbe vestra se non dubitat habiturum, quod auditu horren- 
diim detestandumque est. Vobis yero in unione, pace frater- 
naque caritate simul viventibus ipse nocere non poterit, dis- 
cordantibus vero plurimum ^. E^ellantur ergo plante degeneres 
et agni rabidi, ut nobiles et sani contagione non inficiantur. 
Et cum ciyitates hoc tempore plerumque sole sint, yellem pro 
temporum angustia plures simul esse federe et liga iunctas, 
quomodo de se ipsis confise cottidianis crebrisque insolencijs 
animosius resistere possent. Eas enim et abiectas et exosas 
Omnibus comperio , ut quosvis Christiane religionis inimicos 
— pace dixerim — ipsis prelatos yideam. Sunt denique super 
numerum, qui civitatum loco planiciem, prata, terram, aratoria 
seu vineas esse ut vitam desiderent diesque [et] uoctes id se 
efiPecturos studebunt. Numquam denique comodius quam hoc 
tempore supprimi civitates potuerunt, cum, ut predixi, sole sint, 
quelibet denique alterius incomodo se tutam et dissimulat, 
gaudet et letatur, donec omnes sigillatim ^ evertentur atque in 
irrecuperabilem inopiam redigentur. Ve enim soli, qui cum 

1 Vgl. St.Chr. V, 296 ff. Über handachriften aus s. besitz s. Bei- 
träge z. Kde Steiermark. G.Qu. XXIII, 1 ff. 2 Vgl. St.Chr. V, 
239 f. u. 285». 3 Eine in der reformation Friedrichs III. von 1442 
angedrohte strafe? 4 Ganz ähnliche klagen über die Uneinigkeit 
der Städte zu diesem jähr bei Burkard Zink [Städte-Chroniken V] 231. 
5 = singillatim, sunderlich s. Dieffeabach, Gloss. s. v. 

Sohedel. ^ 









50 

ceciderit, non est, qui sublevet enm. Si enira maiorum no- 
strorum dictis et factis inniti voluerimus, nullam nmquam 
ad evertendas urbes maiorem pestem, quam discordiam fuisse 
comperimus. Regnum enim in se divisura desolari necesse 
est. Exuite ^itaque, exuite novumque errorem deponite atque 
veteri pace, concordia et caritate mentes vestras induite ope- 
ramque date, queso, ut pluribus simul et federe inngendis 
pristina potencia virtutibus, armis et legibus pacifice et quiete 
frui et sie vivere valeatis, quod uullo alio pacto quam plurium 
civitatum confluencia efficiundum puto *. Vereor denique, ne 
molestus vobis sim. Afficior enim animo atque calamum retra- 
here nequeo, cum undique civitatibus cladem imminere videam 
rectore8queeorum(!), oeulos, aures, nares haben tes, videre, audire 
odorare tardant , cum tamen longe tucius sit ante tempus oc- 
currere, quam post Yulneratam causam remedium querere iuxta : 
»Occure dum poteris, sero medicina paratur, cum mala prolon- 
gas, invaluere mora(s).« Et hijs vobis soli fidenti animo dictis 
finem facere institui, hoc pacto, ut de me ita statutum habere 
velitis, uuUum laboris aut difficultatis genus pro honore, comodo 
et utilitate vestra me umquam recusaturum. ]Vl[agistro] H[er- 
manno] aliquid presentibus tradendum statui^, quod videre atque, 
si copia eins hactenus defuerit, in communi secum uti placeat. 
Demum valere vos opto et valeo. Raptim ex Wyenna ipsa 
die Magdalene LIX^ 

V[alentinus] E[ber]. 



21. 
Valentin Eber an Hermann Schedel. Wien 1459 

juli 22. 

clm. 224 f. 336»>'-. Original. 

Politische nachrichten. Ü bersendung von Schrif- 
ten des Aeneas Silvius und Barzizza. 

Se totum quicquid est plurima cum salute. Etsi longius 

* 

1 Auf diese stelle bezieht sich jedenfalls die bemerkang Hermann 
Schedels am schluss einiger flüchtig hingeworfenen sätse »De principibns 
Germanie«: »Vide de divtsione civitatum perVal. Eber.« clm. 224 f. 283. 
2 S. das folgende. 



51 

quam institueram, vir doctissime, literis meis caruistis, eo fac- 
tum esse credite, quod spe celerioris expeditionis continuo me 
et patriam et personam vestram revisurnm arbitratus sum. Id 
cum casu quodam insperato iuterceptum mihi sit indiesque 
magis ac magis reditus mei incertior sim, ne vestri in me of- 
ficij, meriti et observaucie a quoquo immemor ingratusque 
iudicari possim, aliquid literarum ad vos dandum censui, qui- 
bus partim vobis cognitum iri velim, quo studio et diligencia, 
quibus denique vigilijs militantis mouarcbie status ac dig- 
nitas et armis et legibus dirigatur ^ Jam dudum enim intel- 
lexisse vos arbitror, illustrissimum imperaiorem nostrum in 
regem Ungarie electum per quosdam ex potencioribus eiusdem 
regni comitibus, baronibus, militibus et nobilibus, qui cum 
suis comitatibus, terris et dominus totaque eorum potencia sue 
imperiali maiestati adiutorio, auxilio et consilio se futuros 
polliciti sunt, quo commodius eiusdem regni possessionem at- 
que fidelitatem potenti armataque manu adipisci atque sub- 
iugare queat, fidemque eorum secuti unaeum exercitu eiusdem 
d. imperatoris contra Mathiam de Huniat, ex alia parte regem 
pretensum, et eins exercitum egregiam victoriam cum certis 
castris parti sunt manuque regia ac fort! maiorem regni par- 
tem subiugasse non dubitabant , si se per eundem d. impera- 
torem uberiori subsidio sensissent consolatos. Guius auxilium 
diutius expectantes sibique , terre et dominijs eorum proprijs 
enorniia dampna ex diyersa parte illata atque inferenda timen- 
tes ob tuicionem et corporum et rerum imperatore relicto parti 
adverse tandem inviti se submiserunt, quo factum est, ut ipse 
d. imperator tamquam episcopus sine dyocesi, pastor sine ovi- 
libus, titulo regni absque possessione et fidelitate vacuo frua- 
tur, influencijs celestialibus astrisque plurimum spei reponens, 
quorum presagio ipsum regnum et pace et tranquillitate se 
habiturum confidit. Quod cum factum fuerit, credamus. 

Reverendissimo insuper s. Angeli cardinali et apostolice 
sedis legato iam aliquamdiu inter ipsum d. iroperatorem et 
oratores regis pretensi in Wienna placitanti (!), quatuor milia 
equitum et peditum regni Ungarie in confinibus ducatus Austrie 

* 
1 Vgl. zum folgenden Huber, Gesch. Oesterreichs III, 130 flP. 

4* 



52 

infra Wiennam et Novam-civitatem et ibi circa menia Nove- 
civitatis nemioe reluctante rapina, inceudio, devastacione in 
non mediocrem imperatoris et ducatus Austrie verecundiam vi 
armata transitum fecerunt. Ipse vero d. legatus, nil se effec- 
turum inteiligens , in aquis Ungariam versus iter arripuit, 
Kursus oratoribus et legatis regis Boemie repetitis iam vicibus 
pro regni, regalium et feudorum confirmacione atque investi- 
tura apud d. imperatorem instantibus post multa eo deventum 
est, quod d. Imperator dominica post datuni presencium in 
civitate Prunn regni Boemie unacum rege convenire ibique 
eum confirmare et ut electorem imperij de regalibus et feudis 
eiusdem regni solempniter investire debebit. Qui quidem Boe- 
mie rex in eiusmodi confirmacionis et investiture recompensam 
eidem imperatori proprijs expensis adiutorio se futurum spo- 
pondit, quo possessionem regni Ungarie facilius adipisci queat, 
quod cum factum fuerit, ipse Boemie rex medietatem, ut di- 
citur, omnium percepcionum , fructuum et reddituum eiusdem 
regni Ungarie ad vitam suam percipere et habere debebit. 

Unum preterire nequeo, Hainricum Erelbach, paulo ante 
urbis nostre notarium, sedem huc posuisse, qui, ut fama fert 
vel, ut verius loquar, experiencia demonstrat, appostatarum na- 
turam in se delusam non patitur. Ordinem etenim derelictum 
toto conamine totisque viribus persequi, denigrare et infestare 
laborat, non solum nostre, quinymo quibusvis alijs civitatibus 
et opidis contrariando adversarijsque earum consilio, favore 
et auxilio assistenciam faciendo et, ut multa paucis complectar, 
dominos meos serpentem in gremio nutrivisse comperio, qui per 
fas et nephas ipsos inquietare laborat et quidem inverecunde. 

Et, preceptorum optime, cum post solertem inquisicionem 
nil rari, nil solaciosi, nil denique tanto viro dignum explorare 
quivissem , ut tarnen aliquod erga vos officij atque diligencie 
Signum in me apparere posset, hec domini Enee Senensis, iam 
beatissimi apostolici nostri, proverbia unacum oracione facul- 
tatem vestram plurimum exornante ad vos conscribenda ^ 

1 Diese abschriften Ebers liegen uns noch vor inclm. 249f. 212—6; 
f. 212 bis 214** die Proverbia Enee, darunter: Valentinus Eber licen- 
[ciatus] Wienne anno etc. LVIIII*' ipsa die veneris post Margarethe 
manu propria. Dann die Oracio magistvi Guasparini de laudibus seien- 



53 

decreyi, quorum et si longe ante copiam habuistis, aninium 
erga vos raeum pocius, quam hunc exilem effectuni ponderare 
necesse est. Cum enim dicendi artem, qua pro dignitate ac 
statu persona vestre laudibus vos efferani, longe michi abesse 
cognoverim, haue demonstracionem politissime compositam ad 
vos perferendam statui, qua et facultatem vestram et vos per 
eam hoc tempore commendatum reünquo. Et ne vos alcio- 
ribus deditum hac barbara literarum congerie longius ob- 
tundam, finem facere institui, si id vos prius amonuero, qua- 
tinus hunc me erga vos et scire et cognoscere velitis, qui in 
hijs, que vobis grata, que accepta utiliaque cognovero, nichil 
uniquam ardui, nullum periculi , nulluni laboris aut difficul- 
tatis genus recussabo, atque valere vos opto et valeo. Rev. 
ornatissimisque viris d. decano et custodi maioris ecclesie Au- 
gustensis ^ , dominis meis observandissimis omnimodam obse- 
quendi voluntatem ex me, queso, dicite atque me ipsis recom- 
mendatum facite. Et cum tantum ocij datum fuerit, parum 
literarum ad me dare velitis, quibus certior fieri possim, quo 
pacto principum superiorum * controversia pacata sit. Raptim 
ex Wienna ipsa die Magdalene anno etc. LVIIIP. Valentinus 
Eber licentiatus. [In verso] Ornatissinio doctoque viro Her- 
manno . . arcium et medicine doctori premerito Auguste de- 
genti domino sibi plurimum observando. 



22. 
Hermann Schedel an Hartmann Schedel. Augsburg 

1459 oct. 26. 

clm. 418 f. 260^. Abschrift Hartmanns. 
Glückwunsch zur magisterwürde. Rat nach 
Italien zu gehen. Nachricht vom tode seines 

V a t e r s. 

Caritate sincera premissa , patrue amantissime ! Accepi 

superioribus diebus relacione quorundam studencium L[ipsien- 

* 
cie et presertim medicine; und außen auf dem letzten blatt: Pro 
m[agi8tro] Hermanne arcium et medicine doctori etc. in Augusta. 

1 Leonhard Gessel und Johannes Kautsch s. o. nr. 16. 2 Bezieht 
sich auf den tag zu Nürnberg, der durch den bekannten »blinden 
Spruch« geendigt wurde, s. Kluckhohn, Ludwig der Reiche 104 ff. 



54 

sium] te in b[accalaureum] ^ esse proinotum, quod et singulare 
mihi attulit solamen. Spero, te in dies ad alciora tendentem 
uberiorem adipisci profectum, si, ut spero, animum tuum stu- 
dio bonarum arcium et morum continuo applicabis. Yellem, si 
bonum in adminiculatis ^ haurires fundameutum, ut quamtocius 
te ad Ytaliam transferres, ubi thezaurum scientiarum plus 
quam in tua adipisci posses universitate. Miror cur tua scripta 
nunquam aput me longis iam retroactis diebus comparuerunt. 
Non enim secus, quam si tibi alienissimus essem, erga me te 
exhibes, cum tamen, que honorem et profectum concernere 
possunt tuum, me uti germanissimum semper haberes. ünum 
prochdolor tibi insinuare cogor, genitorem meum circa festum 
sancti Bartholomej [aug. 24] proxime elapsum yiam uuiverse 
carnis esse ingressum hie mecum Auguste'. Pro eins anime 
ergo Salute oracionibus tuis devotis erga deum humilera te 
exhibe, obnixe rogo, ut non dubito, facies. Successus tuos 
prosperos et valitudinem corporis mihi scriptis tuis cum pro- 
ximo occurrente insinuare non pigeat. In Christo te yalere 
cupio, qui personam tuam mihi caram conseryare dignetur per 
tempora diuturna. Ex A[ugusta] feria sexta ante Simonis et 
Jude apostolorum LIX°. 



23. 
Ulrich Gossembrot an seinen vater Sigismund. Pa- 

dua 1459 nov. 30. 

clm. 424 f. 324—26. Abschrift Hartmann Schädels *. 

Lobeserhebungen. Nachrichten vongeschäf- 
ten an der kurie zuMantua und TonSigismund 
Meisterlin. übe rsendung italienischer bildnisse. 

Genitorem suum üdalricus Goss[emprot] salute(m) plu- 

* 

1 Vielmehr magisterium, s. Wattenbach i. d. Forschungen XI, 361. 
Dass nicht etwa ein irrtam im datum vorliegt, zeigt nr. 26. 2 Nach 
nr. 24 ist hier artibus einzuschieben. 3 Er hiess Heinrich, wie Hart- 
manns hauskalender [clm. 533] zeigt, wo f. 111^ z. jähr 1480 steht: »Obiit 
mater doctoris Hermanni, uxor Heinrici Schedels in crastino assumptionis 
Marie« [aug. 16]. Heber die mutter s. nod» unten nr. 67. 4 Die 

stelle über Meisterlin und einiges andere aus diesem brief hat Watten- 
bach im Anz. f. £de d. Vzt. XVI, 70 ff. mitgeteilt. 



55 

rinia(m) impartit. Numquam litteras tuas lego, quin anirao 
Yoluptatem percipiam. Semper enim aliquam egregiam utili- 
tatem in illis comperio, cum vel cousulendo vel admonendo 
efficis, ut me doctiorem, meliorem ac prudenciorem in dies 
reddam. Set incredibile, quanto nuncius ipse me gaudio af- 
fecerit, qui mihi de novitatibus in Germania diligenter per- 
conctanti respondebat, te omnem etatem tuam in re publica 
consumere neque aut labores ullos aut pericula umquam pro 
illa fugere. Sapienter quidem atque magnifice agis, quoniam 
Cicero nos in libro suo de officiis adhortari vi&us est, cum in- 
quit: »Non solum nobis nati sunius artusque nostri, sed par- 

tem patria, partem amici sibi vendicant« Gloriabor 

tamen et tibi valde gratulabor [f. 324*"], si sepe.intellexero, te 
officium tuum, quod vehementer ab omnibus desideratur, rei 
publice prestasse, haut id sine racione. Maximum enim leticie 
fructum capio, quociens aliquod a te sapienter cogitatum aut 
prudenter factum audio. Perge itaque ut cepisti et, si laude 
bonorum hominum gloriaris, non defatigeris in eo genere vir- 
tutis, in quo magno rei publice et amicis potes esse presidio. 
Considerare nempe sepenumero — si aliqua gratitudinis parti- 
cula in eis esset — concives tui deberent, quam diligens, quam 
£^ccurata maiorum nostrorum fuerit consuetudo, qua bene de re 
publica merentibus mercedem ac premia digna decreverunt. 
Alijs enim Coronas, alijs statnas, alijs triumphos ceteraque 
id (!) generis dedicabant. Pulcra mediusfidius hec et a gene- 
rosis animis adoptanda, ut, que virtutem nutriant, et cum pre- 
sentes tum posteros ad recte vivendum aut (!) laudem, ad decus 
allicient, animent et incendant. Aliud erat illustre sane reso- 
nantissimum premiorum genus, domina ac regina rerum, ora- 
cio, que claros viros, que populos, que naciones ex vetustatis 
morsibus eripiens, immortalitate donaret. Hac te donare, pa- 
ter integerrime, et pro tuis summis in nostram rem publicam 
meritis ornare cuperem, si qua mihi vel ingenio vel industria 
data aut comparata facultas esset, que eximias laudes tuas 
consequi posset , et quoniam — ut concivium tuorum partes 
suscipere videar — dignas grates referre et rebus ipsis per- 
solvere ipsorum op[er]is non est, hanc meam epistulam con- 
gratulatoriani veluti tocius populi Augustensis vivas voces, in- 



56 

quam \ non at grates debitas, set ut grate mentis Signum, in- 
dicem testemque snscipias, sub rustico quodani pudore tam- 
quam Augustensis populus rogo, deum ipsum rerum omnium 
parentem imitans , quem in tenuioribus sacrificijs pie utentis 
et generosi pectoris alacritate delectari et ego credo et gm- 
yissimi auctores affirmant. Sepenumero, pater optime, per- 
suasi, quod ciyitas Augusta, quam tibi pretura tua et sepius 
araplissimis tuis in illam meritis obligasti , libenter, nisi mos 
ille maiorum exolevisset, Coronas tibi donaret, statuas pro ro- 
stris poneret Que quidem taraquam eximie virtutis insignia 
quedam bene meritis de re publica viris olim [f. 325] tribue- 
bantur, tametsi statue ille lapidee externa ac muta viderentur 
virtutis monimenta, quapropter Ageslaus ille gravissimus et 
illustris Spartanorum rex nuUam aut fictam aut pictam yma- 
ginem ad rerum magnifice gestarum testimonium umquam sibi 
fieri passus est. Cives igitur Augustenses, pater optime, tuam 
scilicet egregiam ymaginem, preclarissimas tuarum virtutum 
laudes, eternam meritorum tuorum recordacionem non utique 
in statuis — ut opinor — coUocabunt, sed animis suis iam 
pridem infixerunt et ita infixerunt, ut et viventes magnificas 
de te predicaciones effusuri semper sint et morientes ad no- 
stram posteritatem celeberrimam tui uominis famam certis- 
sima fide transmittant. 

In banc quidem sentenciam plura scribere in presenciarum 
nolui , ea potissimum de causa, ne adulacione uti — quod in 
omni vita fugiendum est — aut supervacaneus esse tibi yiderer. 

Verum dignius esse censui, ut ad literas venirem, que per 

nuncium Mairmiller mihi reddite fuerunt. Nam ut paterne 

ad me scribis, ita antiqua sapientia redolent. In primis ita- 

que, scias , quod cum Mantue ' essem, pro gracia adipiscenda 

enixeqe eciam ibi elaborarem , ut Privilegium ad instar ^ eli- 

cere, ut ita dixerim , possem , dominus Thomas Pirkhamer * 

suum ad me quadam die misit famulum, ut ad eins domum 

* 
1 cod. in qua. 2 Dort befand sich seit 27. mai papst Fius wegen 
des Türkencongresses. 8 Kann ich nicht erklären. 4 Domherr za 
Regensburg vgl. Will, Nürnb. Gelehrtenlexikon III, 182 ff. Er ist lange 
zeit als Vertreter der stadt Regensburg und auch der bairischen her- 
zöge an der kurie und anderswo thätig. 



57 

illico transirem. Verum postquaui ad eum veni, obtulit mihi 
quendam equum, in quo gratis Patavium proficisci possem, 
in animumque induxerat roeum , id esse faciundum , quoniam 
Privilegium eciam absente me expedire posset. Nicolaus vero 
Schmid a me duc. ferme 13 accepit , cum qua summa et non 
minori affirmabat, (se) Privilegium ipsum extrahi posse, licet 
sepissime ab alijs causarum sollicitatoribus perceperim, satis 
superque satis esse 9 duc. ad uniuscuiusque privilegij ad nou instar 
expedicionem, quod ita esse non dubito. Set ex coniecturis variis 
acmultisfacilimeperspieerevalui, astuciam, versuciam dolumque 
in ipso Nicoiao maxime vigere nee profecto meo iudicio ali- 
quam scienciam aut^ industriam aut ingenium aut longam 
[f. 325^] quandam exercitacionem circa gracias, privilegia ce- 

teraque huiusmodi extrahenda adhiberi oportere censeo , 

que omnia predicta d. Jo. Pruntrigel tibi ad unguem explicare 
potuisset(!). Quod auteui ex tua epistula intellexi, te circa 
negociorum meorum expedicionem exactissimam accurate se- 
duloque omnem laborem, curam atque Studium consumpsisse, 
potissime cum Barn berge fuisti et te Freisingam prope diem 

profecturum, immortales tibi gratias ago 

Dehinc velim, pater optime, ne te aliqua admiracio teneat, 
quod tam longo intervallo nullas ad te litteras raiserim, quod 
quidem non oblivione pietatis mee erga te neque uUius inter- 
missione amoris feci, set summum propter Studium hanc circa 
prestantissimam iuriscivilis disciplinam, qui qaarovis illam ad 
capescendam ipse ingenio sim exiguus, tamen meo aliquid in 
animo percipere possum , quod me summo [f. 326] delectat 
opere, ut de feditate in quandam odoris suavitatem videar 
devenire, quam siquidem ;adeptus fuero, nichil ad consequeutes 
annos mihi deesse poterit, presertim laus et honor. Ultimo 
nolo te preterire, fratrem Sigmundum Münsterlin * hie Padue 
in quodam monasterio nomine ste. Justine vitam agere, utrum 
vero per aliquot temporis curriculum ibi permansurus aut quid 
facturus sit, penitus ignoro. Hijs tamen paucis naturam ipsius 
tibi significare possum : Gelare secreta, verax esse , turpia ta- 
cere, pauca loqui sibi tantum est contra naturam, quantum 

1 f. S. M. durchstrichen. Vgl. oben nr. 7. 14. 



58 

aliquod ingens scelus admittere. Nihilominus ego eatu diligo, 
colo ac arao propter suam egregiam historiarum notitiam me- 
que sibi hyllarein atque benivolum semper exhibeo, niaxime 
cum ipse non solum te amet, sed eciam tue dignitatis laudis- 
que diligens amplificator existat. — Frater meus Georius ^ ut 
audio, satis honestam vitam atque preclaris moribus institutam 
agit, licet nonnulli superiori tempore aliter de eo rumorem 
spergere curaverint. Tanta profecto hoc tempore hominum 
penrersitas est, ut pauci admodum reperiantur, qui non male- 
voli, invidi, maledici siut et ita sint, ut viros sepenumero pre- 
claros et bone laudis et amplissime fame, denique in secundis 
rebus constitutos contamiuare, ut ita dixerim, coneutur. Mitto 
tibi nunc, cum per mercatores ymagines naturales -et in plumbo 
elaboratas, principio Guarini Veronensis, Francisci Philelfi, Jo- 
hannis Petri ^ preceptorum meorum , deinde Julii Gesaris, ut 
fertur, preterea ducis Venetorum superiori tempore miseram, 
eciam ymagines omnium ferme principum Ytalie ad te, ut cum 
pictore Mang ' eciam eas communicares , sed opinor te nichil 
accepisse. Miror itaque vehementissime hominum perfidiam. 
Anno autem elapso scripseram unam epistolam ad m[agistrum] 
Her[mannum] cum magnis vigilijs lucubratam ^, de quo eciam 
uumquam habui responsum. Edideram insuper unam oraciun- 
culam, in principio dum d. Wilhelmo de Reichenau Valerium 
Maximum legere inceperam^, quam tibi transmiseram , sed 
nuUum umquam responsum a te accepi, utrum eam habueris 
an non. Quid multa? Tedio afficior maximo, postquam in- 
telligo, [f. 326^] bonarum rerum nil ad te pervenisse. — In- 
vectivam domini Conradi Seider undique accuratissime perlegi, 
in qua revera, licet non sit oratorio stilo edita, multa egregia 



l Es ist der später als rat Maximilians berühmt gewordene dritte 
sobn des bürgermeisters ; vgl. über ihn unten nr. 64. An ihn ist wohl 
auch die rede Ulrichs über den Terenz [in unserm codex f. 267 ff.] ge- 
richtet. 2 Johannes Petrus Luqensis f 1457, s. Fabricius-Mansi, Bi- 
bliotheca mediae et infimae latinitatis IV, 399. 3 Genannt in Franks 
Annalen [Steicheles Archiv II, 92] zu 1455, wo er für St. Ulrich thä- 
tig ist. Vgl. Bob. Vischer, Studien z. Kunstgesch. 489 : »maister mang 
schnellaweg, ain maier, gesessen am eisenberg, ain zwölfer.« 4 Oben 
nr. 12. 5 Steht in unserm codex f. 261—66. Vgl. unten nr. 35. 



59 

preclaraque ab eo dicta reperi, per que non solum apparet, eum 
viram doctissimum esse, yenim eciam multarum scienciarum 
Bummani periciam commendacioneque dignam habere. Cui 
quidem iam dudam libenter respondissem , sed magnitudo ip- 
sius rei atque amplitudo nie hactenns retraxit, quoniam non 
paucis respondere vellem, sed copiosissime atque ornaiissimis 
sentencijs ^. Vale feliciter. Ex patavino gynnasio ' in festo 
sti. Andree 1459. 



24. 
Hartmann Schedel an Hermann. Leipzig 1459 dez. 13. 

clm. 418 f. 261. Abschrift Hartmanns. 
Entschuldigung der langen Schweigsamkeit. 

Cum affectu sincerissime caritatis quicquid poterit bene- 
placiti , servicij et honoris. Venerabilis ac egregie domine 
doctor, fautor et consanguinee cordialissime. Per litterulam 
quandam mihi novissime a vestra reverencia transmissam ^ me 
dignatus estis scriptis suavissimis adhortari, ut bonarum ar- 
cium studio et morum decencia exornatus deo dante in virum 
reputabilem convalescam et ut bonum in adminiculatis artibus 
hauriam fundamentum, ad Italiam postea transiturus, ubi the- 
zaurum plus quam alibi valeam adipisci etc. In quo vestram 
erga me tarn complacencie quam benivolencie purissimam ami- 
ciciam recognosco. Sed in hoc mihi videmini succensere, quod 
quasi alienissimus longo iam tempore non curaverim vos more 
sese amancium aliquo scripto cerciorari de circumstancijs et 
habitudine Status mei. Fateor revera, speciale est ^ inter ca- 

* 

1 Bezieht sich auf die controverse Sigismund Gossembrots mit 
Conrad Säldner in Wien, aus der Wattenbach [Ztschrift f. G. d. Ober- 
rheins XXV, 38J auszüge gebracht hat. Ulrich scheint die hier ver- 
sprochene erwiderung denn auch verfasst oder seine Terenzrede [s. o. 
s. 58^] zur benutznng an den vater eingesandt zu haben, wie die ein- 
gangsworte der ofiPenbar unvollständigen epistel Gossembrots vom 17. 
dez. 1459 [Wattenbach, 1. c. 54] zeigen. 2 Diese form bei Dieffenbach, 
Glossar, belegt; s. auch oben s. 8. 3 S. oben nr. 22. 4 cod. esse. 



' 



60 

ros amicicie indicium frequens suaviuni missio litterarum, sed 
quia huiusinodi dictaudi litteras mihi neduni affore sencio fa- 
cultatem, mihi in hoc ignoscendum censeo, quod reverenciali 
pudore sepissime retractus sum et quia quod volui non valui. 
Scripturire interim pocius volui quam scribere, ne forte iuxta 
proporcionem etatis respectu temporis, quod in universitate 
minus utiliter quam debui consumayi , ignorancie aut pueri- 
litatis arguerer , quia audio , in Italia promotos communiter 
poilitis carminibus delectari et non eos magnopere reputare, 
qui agresti calamo rusticantur. Hec et hijs similia in me ut 
non scriberem, eiuscemodi timorem pariter et verecundiam non 
immerito pepererunt. Verumtamen talis, ut credo bene pia- 
bilis negligencia poterit successu teraporis deo largiente ve- 
geciori in me convalescente ^ ingenio scriptis frequencioribus 
et forte policioribus compensari. De habitudine autem et 
circumstancijs Status mei et persone altissimo grates ago. Nam 
sospitate corporis superno munere vigeo, utinam ad laudem 
ipsius diu, et operam arcium inpendo studio, ut estirao com- 
petentem. Non tarnen hie propriam congruit cudere laudem, 
ne forte cum dedecore yidear arrogare. Sed N. *, quem ut audio 
aliqualiter noscitis, qui longe(!) fuit tempore mihi affeccione 
amicissima inclinatus et vobis dudum scribere proposuit, cuius 
eciam direccionibus, quas erga me seraper favorabilissima ha- 
buit soUicitudine , pareo diligenter, vobis eciam cum presenti 
nunccio, ut estimo, super hijs, ut poscitis, quiddam scripsit. Cui 
eciam aliquando me recommendare dignemini scriptis vestris, 
quia mihi semper omnem humanitatem exhibuit et hodie be- 
nivolentissimum se exhibet ad omnia, que mihi cognoverit quo- 
raodolibet profutura. Per hec bene valere vos opto et deus 
omnipotens vestrum fortunet successum et in statu utrique 
homini salutari longo tempore et feliciter vos conservet. 
Ex L[ipczk] ipso die sancte Lucie anno etc. LIX*". 

1 cod. convolescente. 2 Johannes de Batisbona? s. nr. 26. 



61 



25. 

Thomas [Oedenhofer] an Andreas Kaufringer. Augs- 
burg 1459 dez. 30'. 

clm. 22403 f. 157. Abschrift. 

Gratulation zur erwerbung des baccalaureats. 
Dankfür übersendungvoncantilenae notatae. 

Grüsse an Wiener freunde. 

Amoris integritate cum benivolencia preporrectis. Quem- 

admodnm gaudium est angelis super uno peccatore penitenciam 

agente, ita mihi gaudendum erat , cum non modo te bacca- 

lariatnm accepisse, ymo verius ex mortuis resurfexisse scriptis 

tuis intelligerem. Parentes enim tui aliique amici et amice 

te ergastolum carnis exivisse autumabant exqae tuarum li- 

terarum visione brevi tempore frustrabantur. At vero ego 

semper eosdem consulacionis remedio reliciebam, dicendo ipsis, 

quod tempus aliud quam literas perscribendi esset, cum te hoc 

tempore examini, determinacioni alijsque actibus ad te spec- 

tantibus intendere necesse videretur. Noluerunt autem con- 

solari, quia nemo erat, qui vera, ut litere tue, nunciasset. — 

Preterea, quasdam mihi cantalenas (!), alio fortasse te ad hoc 

homine instigante, notatas transmisisti, de quibus tibi gratias 

refero et quidem maximas, et si qua noviter confecta fuerint, 

aliquam notarum et textuum eleganciam habencia, eciam te 

laboribus tuis aliquatenus absoluto mihi renotabis ^ et in Äu- 

gnstam nuncio tibi occurrente mitti facies. Quod si feceris, 

magnam mihi complacenciam demonstrabis. Magistrum Jo- 

hannem Alberstorff ', magistrum Johannem Sprenger * aliosque 

* 
1 Thomas Oedenhofer de Monaco, als freund Gossembrots erwähnt 
V. Wattenbach i. d. Ztschrft f. ö. d. Oberrheins XXV 55. Ein gedieht 
von ihm an den Münchner arzt Balthasar Mansvelt in cgm. 973 f 29. 
Im jähr 1480 erscheint er als dekan za St. Moriz : »sub eo aliquot 
qnaestiones decisae.« Khamm, Hierarchia Augustana pars II t. 1 p. 108. 
2 So auch die ab8chrift[s. u.]. Du Gange, Oloss. hat renotatio = annotatio. 
Bei Dieffenbach fehlt das wort. 3 Johannes Enaber de Albersdojf, 
1443 — 59 an der Wiener Universität nachweisbar s. Aschbach, Gesch. 
d. Wiener dniv. I, 354. 478. 606. Oedenhofer selbst hatte in Wien stu- 
diert und es bis zum baccalaureus theologiae daselbst gebracht, s. Asch- 



62 

magistros et fautores meos servicijs meis loco salutis avisabis. 
Item precipue tibi committo, quatenus dominum Gasparem im- 
peratoris capellanum, cum dominus imperator Wiennam adierit, 
Omnibus modis adeas et ab eo dissimulando ediscas, quare li- 
teras suas iam longe(!) tempore ad me non instituerit et si 
aliquam causam displicencie in eo intellexeris, mihi secreto 
significabis et ego te nullatenus manifestabo. Iterum brevi eciam 
te aliquo munusculo remunerare curabo. — Denique scias, me 
fratrem tuum Pauluni eciam cantui iigurativo applicuisse, qui 
indobitanter magnus cantorus (!) erit et credo meliorus (!), quam 
tu a principio fuerasti(!). Vale et parce scripture inanitati. 
Raptim ex Augusta dominica infra octavam domini nativitatis 
anno domini LX. 

Johannem saluta sinceriter. 

M[agister] Thomas rector scolarum Auguste. 

Seien tiarum flosculis opipare redimito Andree Eaufringer 
arcium baccalario Wienne homini sibi amantissimo ^ 

bach 1. c. 624. 4 Ein Augsbiirger, in Wien 1449 als art. mag. re- 

gens nachgewiesen bei Ascbbach 1. c. 606. 

1 Der brief ist in unsrem codex, einer Windberger brief- und for- 
melsammlung, mit noch mehreren andern briefen Oedenhofers an Kauf- 
ringer und briefen Kaufringers selbst yerbunden. Unmittelbar hinter 
dem obigen ein gratulationsbrief des Sigismund Gossembrot an Kauf- 
ringer: Raptim ex Augusta ad. lune mensis decembris(!) 1459. Darin : 
»In celebratissimo Wyennensi gynnasio hunc gradum consecutus es, 
potes igitur digne letari.« Dann empfehlung des Joh. Ulstatt [vgl. 
unten nr. 42]. — Der grösste teil dieser stucke mit einigen anderen 
briefen Kaufringers steht auch in clm. 22404 f. 123—124; 125»>— 131b 
[aus obigem abgeschrieben]. Daraus ergiebt sich, dass Andreas, söhn des 
Leonard Kaufringer de Augusta, ein schüler Oedenhofers war und seit 
etwa 1458 in Wien studiert, wo ihn Oedenhofer mit geld unterstützt 
und dafür von ihm abschriften zu erlangen sacht. Von dem oben ge- 
nannten bruder Paul heisst es in einem briefe vom 17. juli 1458: 
»Fratrem tuum maiorem ad lectionem meam recepi, qui viriliter et 
acriter studio insudat, non modo in grammatica set et in logica.« Er 
dürfte identisch mit dem 1474 erwähnten gleichnamigen vikar von St. 
Moritz sein, von dem Wittwer einige recht massige lateinische verse 
auf den einsturz der kirche von Ulrich und Afra mitteilt [Steicheles 
Archiv III, 287 flP.] Nach dem bei Veith, Biblioth. August. I, 95 ge- 
druckten epitaph ist er 1447 geboren , danach kann Andreas schwer- 
lich der jüngere gewesen sein. Vgl. noch unten nr. 29. 



68 



26. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. [Augsburg 

1469/60] '. 

clm. 224 f. 800. Concept Hermanns *. 

Lob und ermahnungen. 

Ornatam et saayem epistolam a te accepi hijs diebus, 
patrue suayissime, in qua perlegenda maxiraam cepi volup- 
tatem vel tui vel mei causa vel utriusque. Nee vero parva 
et illa mihi delectacio inter legendum oboritur, cum meum 
de tua probitate iudicium falsum dod esse intelligo, ut 
ex literarum taarum testimonio ac scriptis elegantissimis d. 
doctoris Jo[annis] de Rat[isbona]' certe cognosco, cuius si te 
moribus et directionibus conformem feceris, pergratissimum 
erit, cui eciam te recomniendatum meis nunc scriptis feci. In- 
doles eciam tua summa mihi omnia poUicetur. Hortor deni- 
que, ut adolescenciam et plantulam tuam eolere, rigare et or- 
nare velis, que fructus non medicores edent. Ut autem meum 
in te amorem intelligas, scribe[re] sepius non ornate, quod mihi 

difficile est, sed benivole, quod facile, soleo. Scribere enim 

* 

1 Datirung nach nr. 24. 2 Wenig veränderte abschrift Hart- 

manns dm. 418 f. 262. 3 Johannes de Ratisbona seit 1448 an der 
Universität Leipzig nachweisbar, 1444 Wintersemester decan der arti- 
stenfakultät, 1450 sommersemester rektor [»magister artium, theolo- 
giae baccal. formatusc], 1474 vicerector; s. Zarncke, Die nrkundl. Quellen 
E. Gesch. d. Univers. Leipzig [Abhandlangen d. sächs. Gesellschaft d. 
Wissenschaften. Phil.-hist. Glasse bd. 2] 587. 689. 803. Godex diplom. 
Saxoniae regiae IL hauptteil IX, 49. 164. 178. Seine biographie mit 
angäbe seiner Schriften bei Wimpina , Gatalogus illustrium scriptorum 
in Lipzensi academia nr. X. l>ie hier und bei Zarncke p. 724 erwähnte 
ars rhetorica desJoh. [cod. 1249 foL der Leipziger Universitätsbibliothek] 
enthält nach gutiger mitteilung des herm dr. Herre neben einigen po- 
litischen stücken [s. Godex 1. c. p. XI und 39] zumeist briefformein 
ohne adresse und datum, auf academische Verhältnisse bezüglich, und 
[f. 187 ff.] Aeneas Silvias, De miseria curialium. — Eine Gratiarum actio 
facta nomine capituli Bambergensis coram cardinali [sc. Gusa] in suo 
recessu und eine Arenga in Lipzk habita in clm. 215 f. 48*^ u. 5L Sein 
todesjahr giebt Hartmann Schedel in seinem hauskalender [clm. 588] 
f. 79^: »Gbiit et doctor sacre pagine Jo. de Ratisbona in Lipczk eodem 
mense [sc. wie Regiomontan : juli 1476]. 



64 

curo, non dicam quicquid in biiccam sed quicquid in calamnm 
venit, effundo, quia noster amor nobis conatus, nobis lepos, 
nobis facundia semper erit. Tuum eciam statum mihi summe 
eure et vigilanti et dormienti esse scias. Proximis ergo tuis 
scriptis rae cerciorare velis de magisterij ^ adepcione, et de 
transitu in Ytaliam eciam quandoque [te] cogitare vellem. 

Moneo demum, te patrue suavissime, oro et hortor, ne si- 
nas uUam abs te inertem abire diem. Memento etatem abire 
et canos ante expectatura tempus irrepere. Nulla tibi dies 
illucescat, qua non aliquid addiscas, ut te meliorem doctiorem- 
que factum esse dicere possis , cum tibi vesperi semper vite 
sit racio reddenda. Id menti fixum babeto, dediscere, qui 
non discat. Litere profecto sunt, quarnm ope atque dignitate 
te tollas humo. 



27. 

Hermann Schedel an Johann de Ratisbona. [Augs- 
burg 1459/60]'. 

clm. 224 f. 300b. Concept \ 

Dank für die auskunft über Hartmann Schedel. 
Verteidigt seinen plan, dass derselbe nach Ita- 
lien gehe. Lob der Italiener. 

Complacendi voluntatem debita cum reverencia et honore. 
Egregie domine doctor preceptorque colendissime, literas ve- 

stras ad nie novissime datas gratanti animo suscepi tan- 

tam enim maturitatem tamque egregium ornatum pre se fe- 
runt, quem non ab alio quam ab homine soUertissimo et mihi 
amicissimo proficisci conspicio. A teneris enim annis semper 
d. V. fama et in omni genere literarum ornatissimam a maio- 

ribus raeis cognovi et intellexi Et quia patruum meum 

Hart[mannum] Sche[del] scriptis vestris singulari doctrina pre- 
ditum cum sanctissimis moribus ac mira vite integritate ex- 



* 



1 cod. 418 illius. Vgl. nr. 31. 2 Datirung nach der Stellung 

im codex zum vorigen. 3 Vielfach durcbcorrigirfces, zum teil ab- 

weichendes concept ibid. fol. 310 (verkehrt eingeheftet, anfang in verso). 
Reinschrift des ersten abschnitts ibid. fol. 72^ einlage. 



65 

fcoUitis, ut uichil supra, hec (enim) iugentem mihi afferant 
coDSolacionem et eo maiorem, quo magis sibi vinculo consan- 
guinitatis aatringor. Quare ipsnm d. v. uti subditum et in 
cunctie obsequentem recommendatum facio, sperans confidencia 
singulari sibi ita vestro auxilio, doctrina pariter et directione 
assistere, ut nullo ocio inerti aut illiberali negocio quovismodo 
implicetur. Ea namque nature bona, que de eo scriptis vestris 
inseruistis, et que eciam a natura sibi indita esse coccnosco ex 
ipsius videlicet effigie, pulcritudine gestuque corporis ceteris- 
que actibus, spem utique bonam de ipso mihi polliceri viden- 
tur. Eine bene a Socrate precipiebatur , ut adulescentes in 
speculo suam ymaginem crebro contemplarentur , ea scilicet 
racione, ut hij, quibus inesset speciei dignitas, vicijs illam non 
dehonestarent, qui vero deformi specie viderentur, formosos se 
virtutibus reddere curarent. Magis autem id consequi spero 
patruum meum, si non tarn suam speciem quam mores vestros 
probatos et laude dignos tamquam speculum vivum intuebitur. 
Nam sicut viva voz ad extremum virtutis et morum ad om- 
nemque doctrinam confert, ita vivi hominis mores ad ea ca- 
pescenda mageplus conferre dinoseuntur. 

Ut autem patruus mens ad Ttaiiam mittatur, improbare 
Yos aliqualiter ex scriptis vestris sencio, certas allegans causas, 
presertim nostrates ad patriam sepenumero morbosos regredi 
propter cibos ü)idem male coctos, necnon et plures intempestiva 
morte in Ytalia esse sepultos etc. Novi, fateor, mores ac mo- 
destiam vite utrorumque et, dum bene me revolyo, nusquam 
umquam maiorem novi ingluviem, ubi et homines in dies plus 
se ingurgitare student , sicut in Alemannia, ex qua morbos 
diversi generis procreari et malo sepius fine terminari yidemus. 
Et ut pace vestra dicam, non est quod magis detestor, quam 
coUaciones ipsas serotinas in universitate Lipczensi ^, que si dis- 
putando peragerentur, laudarem, set timea,potacionibus maiorem 
adhiberi operam et in eisdem adulescentes assuelieri, quam con- 
versacionibus laudabilibus. Prodesset profecto de communibus 
studiis una cum sodalibus crebro conferre, potissime dum colla- 
cionibus mutuo interessent frequentes conversaciones. Ydonea 

* 

1 Vgl. darüber Paulsen in Sybela Hi9t. Zeitschrift XL V, 409. 

Sohedel. 5 



66 

iuventutem exercitant et ad investiganduiu plenius et propo- 
nendum audatius iuyenilem titillant etatem et virorum illumi- 
natorum tunc presencium tanto peramplius doctrina perlucida 
claret, quanto copiosius effunditur. 

Hec sie a me exarata benigna cum supportacione egre 
ferre non velitis, obnixe rogo. Cum enim hec mihi displici- 
bilia scriptis sie meis improbem , palam increpare non audeo, 
ne more forsitan quorundam matri mee et consuetudini eius 
detrahere videar. Ea vero , que aliquando in Ytalia respexi, 
narrare me non piget. Vivunt Itali ad prescriptum racionis, 
habent eciam ipsam frugalitatem magistram, numquam sump- 
tuosis convivijs operam dant, coUaciones serotine aput eos 
numquam fiunt, set eas despectissimas habent, non indulgent 
delicijs, que animos hominum et corpora dissolyunt, set tem- 
perato semper utuntur yictu, ornato quidem, quo natura ipsa 
pro sui snstentacione contentatur. Non arbitrantur se ad pa- 
stum et ad servitutem ventris natos, ut plures ex nostris vi- 
demus, set ea omnia tamquam exicialem ac pestem pernicio- 
sam detestantur et fugiunt. Sciant enim, hec magni esse im- 
pedimenti ad studia iaudabilia capescenda. 

Si itaque maiori, quam licuit, in scribendo sim usus liber- 
tate, non in malam aut in eam sumatis partem , uti ius ali- 
quod in personam vestram vendicare presumam. Delectat me 
familiaritas omnium, quorum noticia maiorem prebet in fami- 
liaritate fiduciam ^ 



28. 

Hermann Schedel an [Wilhelm v. Reichenau. (?) Augs- 
burg 1460?]*. 

dm. 224 f. 72^ einlage in verso. Goncept. 

Entschuldigung, dass er mit grauem haare noch 

liebt. 

Recepi bis diebus indices inconcussi amoris tuas, vene- 
rande frater , literas periocundas et tanto quidem iocundius, 

1 cod. noticiam. 2 Datum und adresse unsicher. Letztere nach 



67 

quanto eas sinceriori puriorique erga me mente emanasse scio 
et certus suro. In hoc autem, quod Veneris cupidine canis 
iam nitentibus lesum me esse asseris, morem tibi in hoc 
gererem, si igne amoris, quo in dies uror, non calerem. Nee 
obieeta tarn placidissima umquam mihi requiem prebent, vir- 
tutem ipsam concapiscibilem — quam qaandoque sopire vei- 
lem — quiescere non sinunt, sed biandieijs suis et conversio- 
nibus dulcibus cottidie agitant. Nee umquam aliud in me 
censendum putabis, quam illud Domitiani prineipis: »Forti 
animo fero comam in adoiescencia ^ senescentem«. Tanto igitur 
exemplo pauculos canos meos ipse solatus sum, Numma eciam 
Pompilius, qui secundus inter Romanos reges dyadema sortitus 
est, ab adoiescencia canus creditur fuisse. Virgilius eciam 
noster in Bucolica, quam xxvii. etatis anno scripsisse eum con- 
stat ^, sub persona pastoris de se ipso loquens ait : »Candidior post- 
quam tondenti barba cadebat.« Est igitur grande mihi sola- 
cium, tarn claris septum esse comitibus. 



29. 

[Thomas Oedenhofer an Andreas Kaufringer. Augs- 
burg] 1460 märz 12. 

clm. 22403 f. 157. Abschrift ». 

Dankftirdie ü be rsandten cantilenae des dominus 
Caspar, an denen besonders Sibilla Gossembrot 

gefallen findet. 

Sinceris affectibus cum benivolencia prelibatis. Quod do- 
minum Casparem ^ fratrem meum et hominem omni claritate 

nr. 14 und dem venerande frater s. jedoch auch nr. 33. 78. Ersteres 
Bach der stellang im codex (auf dem rückblatt zur reinschrift des vo- 
rigen), womit jedoch nur ein terminus a quo gegeben. 

1 cod. acolescencia . 2 Die nachricht stammt aus dem soge- 

nannten Prohus-commentar zu Vergil, den Hermann unten nr. 47 noch 
einmal citiert. Vgl. jedoch zum ganzen Petrarca, De secreto conflictu 
etc. dialogus III [üpp. 407f.], der wörtlich ausgeschrieben ist. 3 Vgl. 
oben nr. 25. 4 Der im ersten brief genannte capellan des kaisers. 

5* 



68 

mihi coniunctum adhortatus fueris, in eo rem mihi pergratissi- 
mam exhibuisti. Nam ut literis eius accepi, amiciciam suam 
mihi semper desideratam integram cognovi, quod maximum 
quidem animo meo gaudium cumulavit. Placuerunt et car- 
mina sua filie magistri civium et quidem maxime, delectatur 
enim in hijsce rebus non modo filia set et ipse magister ci- 
vium, qui Batis pulcre artem canendi adquisivit. Seit et filia 
sua Sibilla ^ compunetum ' facere et evestigio, que subieeta 
fuerint oculis, cantando formare. Vale et in rebus meis, ut 
semper fecisti, diligenciam exactam facere non pigriteris et 
ego, quicquid honori tuo cougruerit, iibenter procurabo. Anno 
etc. LX. in die sti. Gregorij. 



30. 

Valentin Eber an Sigismund Gossembrot. Wien 1460 

april 1. 

clm. 504 f. 399». Abschrift Hartmann Schädels. 
Politische und persönliche n ach richten ^. 

Premissa sui ipsius recommendacione sincera se totum plu- 
rima cum salute. Spectatissime vir! Habui superiori die lit- 
teras vestras mihi quidem pergratissimas , quibus presentibus 
respondendum statui, non tarnen quo ipsis satisfaciam, cum id 
supra ingenij mei vires intelligam, verum quo officium erga 
vos meum affectumque aliquantisper cognoscatis, hoc tamea 
addito , ut cum sagacitati vestre longe minorem me videritis 
incultumque epistulandi stilum inspexeritis , partim denique 
inquietudini hoc loco mee veniam dare velitis. Me enim one- 

* 

1 Sibilla Gossembrot, später an einen Badauer vermählt. In clm. 
3561 [aus Gossembrots bibliothek] steht auf dem unvollständigen Vor- 
satzblatt^: »Ditz buch ist dochter Siwillen Radorin [aigen nach minem 
tod].« Die eingeklammerten worte sind von offenbar moderner hand 
nachgezeichnet, als das blatt noch vollständig war. 2 cöpüctü, so 

auch die abschrift clm. 22404 f. 129^, = computum, fabel [Du Gange], 
oder verschrieben für cöpöitü= compositum? 3 Vgl. zum Inhalt 

oben nr. 20. 



69 

ribus humeris meis imparibus submissam scitis, que quidem 
onera plarinm doctissimorum alteqne experiencie viroram in- 
genia exposcerent, quibus par esse non poteris (!). Inter ceteras 
denique commissiones mihi factas yestram procnldubio summe 
mihi commeDdatam habeo. Repperi eciam procuratoris man- 
datum, quo generaliter ad lites per Erelbach vobis movendas 
et noDdnm motas procuratorem vestrum constitutum me (con- 
stitutum) video. Verum cum hactenus nulla vobis citacio per 
ipsum insinuata sit, supervacuum, ymmo nullius efficacie hoc 
mandatum est. Hoc pro tanto Yobis cognitum iri volui, ut si 
in antea ad instanciam eins citaremini , novum mandatum ex 
ipsa citacione fundandum transmittere non negligetis. Ad 
litem enim , que non est , procurator istomodo constitui non 
potest ^. De imperiaiibus insuper precibus d. Heinricum ple- 
banum in Maczensuß ' vestro ac gnati yestri nomine avisatum 
feci et faciam. De domino Karolo^, quibus auspicijs dirigatnr, 
incertus sum, neque de vita eins yei morte post soUicitam in- 
quisicionem a quoquam cerciorari quivi. Instabo tarnen opera 
maiori siquid yeri mihi innotescere possit. De persecutore ^ 
insuper nostro, quem yos sicophantem ganeonemque appelare 
pro merito voluistis , ex litteris consulatui missis vos cercio- 
rayi(?), id hie pretereo, qui omni verecundia semota et phas 
et nephas impavide agreditur, quem infamie rubor tantis ma- 
culis fedayit, ut maliciam honorem, iniustum iustum atque 
iniquum equum putet et calumpniosissimis suis tradimentis con- 
tra fidem et iuramentum plerosque inquietare non vereatur. 

Monete valorem ^ hie currentem et de noya moneta hoc 
tempore hie cudenda per famulos societatis vestre ® yerisimi- 
liter yos cercioratum arbitror. Kursus ne cum mei ipsius 
immemor cognoscerer, aiienarum rerum minus diligens pre- 

sumar, maiori prece vos hortor et moneo, ufc operam cum ce- 

* 
1 1460 febr. 6 bevollmächtigt Gossembrot »wegen der sprüch vnd 
vordrang, so Hainrich Erelbach zu mir zu legen vnd zu haben ver- 
mainet« mit andern genannten auch Valentin Eber. Herwartsche ür- 
kandensammlnng I. Sopplem. T. II. Augsb. Stadtarchiv. 2 Mattsies 
bei Mindelheim. 3 Egen. 4 Erlbach. 5 cod. valori. 6 Die 
societas ist die handelsgesellschaft Gossembrots. Ober die münzver- 
schlechternng s. Huber, Gesch. Oesterreichs III, 158. Städte-Chroniken 
V, 111 t 



70 

teris consulibus dare velitis, quo vir aliquis experientia scien- 
ciaque preditus conducatur , qui ab huiusmodi longis lega- 
cionibus me relevare possit, quo officio meo quietius preesse 
valeam. Putabam etenim , per officium istud mihi melius 
quam antea provisum, verum istomodo clarissimis racionibus 
me deterioratum demonstrare scio. Fungor enim nomine pro- 
tonotariatus sine fructu sicut episcopi nuiiatenus (!) titulo sine 
episcopatu et cogor istomodo per substitutum supleri , qnod 
non tantam dampnosum , ymmo verecundum mihi est 

Raptim ex Wienna die martis post dominicam Judica 
anno etc. LX^ 

Y[alentinus] E[ber] licenciatus etc. 



ai. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. Augsburg 

[1460] april 21. 

clm. 418 f. 262^. Abschrift Hartmanns. 

Wiederholter glück wu n seh zur magisterwürde. 
Entschuldigung der anrede mit du. Nachrichten 

vom bruder Johannes. 

Se totum plurima cum salute. Patrue amantissime. Habui 
superioribus diebus iitteras tuas mihi quidem pergratissimas, 
in quibus te statum finemque prosperum magisterii ^ assecu- 
tum esse scribis, et profecto atbulit hec recens tue promocionis 
et honoris amplitudo tantam animo meo iocunditatem, quantam 
certe erga te et fides et benivolencia mea afferre potuit. Et 
nisi discrimina viarum ac guerre mnltipharie ^ imminentes me 
prohibuissent, tecum hijs diebus personaliter [me] constituissem. 
Quecumque ergo nova percipis * de tam detestanda involucione * 
principum et que coniecturantur, me sepius cerciorem per tua 

* 

1 cod. illius vgl. oben b. 64 anm. 1. 2 Der krieg von 1460 be- 
gann bereits am 5. april mit der kriegserklärung Ladwigs d. Reichen 
gegen Eichstätt. 3 cod. percepis. 4 Dieffenbach, Gloss. : yerwick- 
lung. In dieser Wattenbach (Forschungen XI, 361) auffälligen bedeu- 
tnng häufig bei Schedel. 



71 

scripta reddere eures raide rogo. Perraro hie saltem, que 
yeritatis aliquid in se habeant, eerciorari queo. Meutern eeiam 
tuam , an regredi Telis ad universitatem L[ipczensem] ^ aut 
altbi, prozimis tuis scriptis me certum redde. Habes et ha- 
bebis me ex caritate quadam singulari, quam ad te gero, in 
cunctis, que utilitatem tuam prospiciunt, semper observantis- 
simum consilio, auzilio pariter et favore. Deinde, patrue aman- 
tissime, ne dedigneris velim, quod singulariter sim te allocutus 
scribendo, quia zelus intimi amoris plus tibizando quam vobi- 
zando meo iudicio ostenditur, quod utique summum, tempori- 
bus quoad vixero, fixum in me fore scias. Demum te hortor 
frateme , ut studio laudabili te dedices , dum tempus ad id 
ociumque datur, et memento, hominis evum et momentaneam 
poeius vitam in rosarum morem eyolare et marcescere. Pro- 
inde coUige, dum potes. Salutaciones meas patruo nostro N. 
nunecia et fratri tuo *. Placeret, ut operam ad hoc dares, ne 
frater tuus N. de c. ' recederet, sed ad tempus adhue aliquod 
ibi staret. Nescio, quid sua presencia in N[uremberga] im- 
portaret, yereor, ne maiorem pareret ipsius anichilacionem quam 
utilitatem. Vale in Christo feliciter, patrue mi amantissime. 
Ex A[ugusta] satis raptim propter inoppinatum nunccij reces- 
sum feria 2* post domin icam quasimodogeniti. 
Tuus deditissimus 



32. 

Valentin Eber an Sigismund Gossembrot. Wien 1460 

april 26. 

clm. 504 f. 400. Abschrift Hartmann Schedels. 

Ablehnung einer littera invectiva Gossembrots. 
Politische nachrichten, wie nr. 30. 

Recommendacione premissa se totum ad Yota plurima 
cum Salute. Ornatissime vir, superiori die epistulam mihi 

1 Hartmann befindet sich in Nürnberg s. d. eben citierte stelle bei 
Wattenbach. 2 Marcus und Qeorgius. 3 Yenezia, wo Johannes 

seit 9. märz 1459 weilt, s. Wattenbach L c. 362 und cgm. 409 f. 306^. 



72 

iocundissimam verborum et seDteuciarutn gravitate subtilissime 
abs Tobis elaboratam accepi, qua in me non mediocriter in- 
vectum comperio. Eidem invective pro temporis angustia ob 
expedicionum plnralitatem ad presens occursam iri pretereo, 
dum hoc unum vos prius ammonuero, ne quid talium posthac 
de me suspicare velitis. Si enim mali aliquid feci, correccioni 
me libens subicio, veri atque si quid predico — ut cum sal- 
vatore nostro loquar — : »Cur me cedis?« De bis non plura. 
Kursus cum tos ob utilitatem comodumque nieum maximis 
oneribus submissum considero, non eas yobis, quas debeo, gra- 
cias, set quas yaleo, et ago et refero, iterum atque iterum ob- 
nixius deprecando, ut pro me consueta beniyolencia, studio et 
amore ceptis iideliter insistere velitis, quo cicius institutum 
pro me intentum obtinere possim, non tarn meis, quam rei 
nostre publice utilitate, comodo et honore inspectis, quam ra- 
cionibus permultis brevitatis intuitu bic rescisis longe plus 
me ex hoc relevatam demonstrare intelligerem. Quas quidem 
raciones partim ex missiva dominis meis ex me presentanda cla- 
rius excipere poteritis, ex qua et alijs litteris consulatui mis- 
sis tempestatum nostrarum seriem vos lucidius auditurum hie 
subsisto, non dubius, quin maiori opera, quo magis mos mihi 
geratur, solicitaturus sitis ^ 

Multa denique de furcifero nostro Hainrico ^ perstringere 
haberem , verum cum longe plus mali per eum mihi, quam 
ulIo(!) umquam homini mundi illatum considerem, de eo quid 
dicturus sim nescio, cum ad nomen eins non secus quam ad 
Tartari vocabulum totus perhorrescam. Gaudia enim mihi 
dictu altiora per eum intercepta in luctumque amarissimuni 
conversa sunt, üxoris dulcissima coUoquia, aspectus angeiicus 
reliquaque silencio digna cum voce eins Hainrici dyabolica, 
aspectu mosaico ceterisque callidissimis versucijs et delacionibus 
opera et tradimento eins commutata video, atque — o utinam su- 
plicio tanto calumpniatore digno contundatur, quod in me iure 
dignissimo meruisset ! De domin i Earuli * statu et valetudine, 
vivatne an mortuus sit, nil novi expiorare hactenus quivi, opera 

1 Vgl. hierzu den ebenfalls nach Augsburg gehörigen bericht, der 
Fontes rer. Austriac. II. Abt. XLII, 261 aus unserer handschrift gedruckt 
ist. 2 Erlbach« 3 Egen. 



78 

tarnen ulieriori inqnirere non deeisiam. Reliqua cum domino 
Heinrico de Maczesufi, ut voluistis, soUicitus explorare cnrabo. 
Et ne ulterioribus yos obtundam, presentibus finem facere 
coDstitui , dum vos id unum prias ammonuero, [nJuUam um- 
quam tarn rem arduam ezcogitari posse, quam non facile[m] 
reputare velim, cnm eam gratam vobis acceptamque cognovero. 
Atque valere meque vobis pro consuetndine recommendatum 
habere velitis et valeo. Ex Wyenna sabbato post Georium LX"". 
y[alentina8] E[ber] licenciatus et prothonotarius Angu- 
stensis. 



33. 
Hermann Schedel an einen unbekannten. Augsburg 

1460 mai 13. 

dm. 224 f. 220 einlage. Concept. 

Ermahnungen zur Frömmigkeit. Nachrichten 
vom kriegsschauplatz. Bitte um handschrif ten. 

Me integrum semper habe. Amantissime frater. Literas 
amicissime mentis tue devocionem ob inhumanam rerum mu- 
tabilitatem indicantes superioribus diebus accepi, ex quibus 
clare conspicio, spiritum torrentem in sacro iam refluxo tem- 
pore in te fuisse accensum, que documenta satis salutaria idem 
in te evomuit spiritns, per quem me ac ceteros, dominos de- 
canum videlicet et custodem ^, ad celica aspirare conaris. Ve- 
reor, ne sicuti yenit, ita raptim evolaverit, nee eiusdem inspi- 
rati Spiritus hactenus in te remansisse. Equidem tuam ab 
alijs perscrutatus sum vitam , quam plerique per longa iam 
temporum curricula norunt, qui longe a te dissenciunt, et nisi 
me singularis moTeret inteliigencia, eciam sponte negarem. 
Habunde et libens meis persuasionibus ad eam te partem de- 
flecterem, ut et quandoque de anima tua et eins salute cogi- 
tares, ut et a* iugo servitutis humane, 8eryituti(s) status cleri- 
calis contrarie, te aveilere posses, utque deo omnium bonorum 
largitori gracias humiliimas refunderes. 

1 Gessel and Kaatech s. oben nr. 16. 



74 

Nam nil dulcius ac iocundius solido bomini prospicio, quam 
deum diligere et se eius mancipare servicijs. Cum te illad 
intendere animo constanfci audirem — quod vix credo — , gau- 
derem utique. Garissime frater, firmet te ewangelica sententia, 
que ait: »Quid prodest homini, si Universum mundum lucre- 
tur et anime sue detrimentum paciatur?« Carius ergo habe, 
cum Maria Magdalena contemplacionis celsitudine pedes am- 
plecti dominicos, quam cum Marta active vite agitari spiraculis, 
et in principum curijs et factis te totum semper ingerere. Ast 
quamvis boc idem etiam unum sit ex necessariis, non tamen 
semper buic adeo insudandum est, ut propterea de anima pe- 
nitus nil cogitetur. De boc hactenus^ 

De involucione vero detestanda principum nostrorum aliud 
pro nunc scribere nequeo, nisi quod dux Ludwicus certa ob- 
tinuit castra Marcbionis , non tamen vi aliqua, quamquam, ut 
famatur, magnam babeat multitudinem populi, et pro nunc, ut 
famatur, cum exercitu suo circumfallavit castrum satis exile circa 
Swabacb nomine Eammerstain. Marcbio tamen Albertus bac- 
tenus nil attemptavit. Ista tamen ebdomada indubie populum 
ac exercitum maximum propter adyentum plurimorum de Sa- 
xonia iunioris et senioris principum ibidem babebit, et spes 
omnimoda babetur, quod deus potentiam suam erga adversa- 
rium suum ostendet, utinam prospere et feliciter'! 

Et sicut rerum novarum auditor es ayidus, ita et mate- 
riarum ' alias verbis et proxime scriptis promissarum avidis- 
simus sum expectator. Cum proximo ergo mercatore aut eciam 
nuncio occurente, que pollicitus * es, dirigere omni opera eures 
obnixe rogo. Ero tibi morigerus in quibuscumque, que placita 
fuerint. Et si non materiam eam omnimodam iuxta promissa 
dirigere poteris, partem saltim eures mittere. De Avicenna(?) 
vero mittendo iuxta commissa et optata bonam adbibeas dili- 
gentiam. Respondebo iuxta merita. In Cbristo salvatore no- 
stro te valere cupio, frater amantissime. Ex Augusta feria 
tertia post cantate LX*". 

1 Vgl. nr. 2. 2 Vgl. Kluckhohn, Ludwig der Reiche 143 f., bes. 
144*. 3 Vgl. oben s. 27 anm. 2. 4 cod. pollicita. 



75 



34. 
Hermann Schedel an Hartmann Schedel. Angsburg 

[1460] juli 22. 

clm. 418 f. 263. Abschrift Hartmanns. 

Wünscht von seinen zukunftspläuen nach- 
richt. Übersendung eines grösseren bi rettuni. 

N. Bamberge degenti. Sincera caritate premissa. Venei 
rabilis p[atrue] colendissime. Superioribus diebus meas ad te 
veri amoris et caritatis dedi litteras \ in quibns te plurimum 
in studio litterarum feliciter inchoato ortabar, et que tib- 
menti forent, me scriptis cerciorari tunc et maxiroe nunc 
affecto. Consultum mihi videretur non abs re, ut et peri- 
ciam tuam provida sedulitate continuaque exercitacione in 
aliqua universitate frequentares ; ad alciora enim capescenda 
tuo ingenio nunc permaxime vigente, ad alciora in brevi as- 
cendere [te] et proficere sperarem. Nam sicut manuale artificium 
realis frequentacionis operacione perficitur, sie sapiencialis dis- 
crecionis lucerna crebre exercitacionis opere fulcitur et per 
negligencie, pigritatis ignaviam insperate corruit in delusum. 
Que igitur in fatarum facere aut quo iocorum te dare deli- 
berayeris, proximis tuis scriptis me cerciorari velis obnixe rogo. 
Habes et habebis me semper ad quevis tua placita et proficua 
obsequentissimum. Dirigo tibi cum presencium ostensore mi- 
nus exile birretum, videlicet coloris bruni, a me, non quantum 
sed ex quanto,' accipere gratanter velis humiliter oro. Patruum 
nostrum N. et fratrem tuum * raei ex parte benigne salutare 
digneris, quorum pfovectum et sanitatem prosperam non minus 
quam propriam affectarem. In eo igitur, in quo omnium salus 
versatur, feliciter te valere cupio , patrne amantissime. Ex 
A[ugusta] ipso die beate Marie Magdalene. 

1 S. oben nr. 31. 2 Marcus und Qeorgius. 



76 



35. 

Hermann Schedel an [Johannes de Ratisbona. Augs- 
burg 1460 august]^ 

clm. 224 f. 312^. Goncept ; verbanden, fortsetzung in verso ^ 

Invektive. Lob der Italiener, Verteidigung der- 
selben besonders gegen denvorwurfderhabsucht, 
den er den Deutschen, vor allem dem clerus zu- 
rück giebt. Empfehlung Hartmann Scbedels. 

Sincera sui recommendacione premissa. Si mee litere, 
doctor egregie, tardius quam oportebat, a me absolute fue- 
rint, maximus f ecit his diebus occupacionum labor ac egro- 
iancium nedum incolarum hie Auguste, verum et nobilium cir- 
cumquaque buc confluentium impedimentum , quibus multi- 
pharie oppressus fueram ; potissime tarnen detestanda involucio 
principum nostrorum fecit, ut literas meas cui committerem 
non habebam. Proposui eciam patruum meum, m[agistrum] 
H[artmannum] Schedel ante sui recessum a Nuremberga visi- 
tasse , cum quo de niultis contulissem , set id non dabatur, 
quia cicius, quam sperabam, ad universitatem se transtulit. 
Fecissem et hoc quantocius, si discrimina viarum non obste- 
tissent, que in dies plus invalescere conspicio, non obstante 
concordia, que cum ad tutelam hominum facta credebatur, in 
eorundem excidium versa est. Nam quocumque locorum se 
quis transferre proponit, non aliud quam discrimen corporis 
erepcionemque bonorum suorum expectare habet. Forsan delic- 
tis nostris exigentibus merito hec patimur. Verum est pro- 
fecto, quod sapientes tradunt: divina hec permittit providencia 
ad instruccionem nostram. 

Libet insuper ad aliqua vestra scripta amice respondere *. 
In primis autem oro, ne hec et priora mea scripta putetis 
fuisse iacula morsusque livoris et ut quasi blandiendo vos lau- 

1 Datirung nach dem im text erwähnten recessus Hartmanni a Nu* 
remberga s. d. folgende nr. 36. 2 Früherer entwarf ibid. f. 321 und 
321 ^ 3 Tm folgenden abschnitt ist der brief Gregor Heimborgs an 
Job. Rot [Joachimsohn, Heimburg 303 ff.] benutzt, stärker noch im er- 
sten concept. Vgl. unten nr. 



77 

daverim. Familiaritate enim iam scriptis vobiscnm contracta 
fiducialiter fretus significare yolui, qae mihi scripta vestra 
legenti acciderit. Preterea ne ea pretexiu adulacionis vicio a 
me acceptare velitis \ apprime rogo; famam denique vestram 
literarumque periciam ab antiquo mihi cognitam semper mag- 
nifeci et non immerito, nam eam omni ornatu verborum gra- 
vitateque sentenciarum proximis vestris scriptis experiencialiter 
ostendistis. — Scribitis postea, proximum meum scriptum yta- 
lica eloquencia redolere, ymmo TuUium representare etc., quod 
profecto non sine verecundia acceptavi, qaoniam, doctor eximie, 
ego nil tale aput me sencio inveniri posse , quamobrem tali 
viro, romane lingue summo auctori perfectoque oratori, com- 
parari possim. Accessit, fateor, mihi tantillum literamm, quod 
pro viribus ingenioli, ut potui, scriptis tunc applicavi. Nil 
mihi amplius arrogari licet, si quid mihi amplius iribuitis, id 
hunianitati vestre asscribo, que me velut fama volatili pro- 
mota Tel undecumque allecta celebrare cupit. 

Preterea satiram et, ut yerius dicam, invectiyam yestris 
scriptis in Ytalorum gentem fabricare videmini eorumque mo- 
res carpere et nihilominus postea eos laudibus bonarum ar- 
cium extollere et ita circumeundo tandem in Romanos aucto- 
ritate beati Bernhardi de consideracione ad Eugenium libro 
5* quedam vicia retorquere ^. 

Doctor eximie , unum quod veritati consonum yidetur, 

audire non pigeat , quod scribit Policratus ' , secutus Quinti- 

lianum in institucione oratoria sie inquiens : »Romanorum ex- 

cellencia ac virtute, si omnium gencium historie resolyantur, 

nichil clarius lucet. Declarat hoc amplissimus splendor im- 

perij, quo nuUum minus ab exordio maioribusque incrementis 

processu continuo dilatatum, humana potest memoria recordari. 

* 

1 Offenbar verschrieben. Nach der vorläge möchte man erwarten : 
humilitatis pretexin in adulacionis vicium. 2 Der grösste teil der 

folgenden ausführungen und citate ist der rede des Ulrich Gossembrot 
entnommen, die derselbe 1458 zum beginn seiner erläuternng des Yale- 
rius Maximus hielt s. oben s. 58<^ u. clm. 424 f. 261 ff. bes. 265. 266. 
3 Es ist wohl der Policraticus des Johann v. Salesbary gemeint, wo 
es IIb, 4 cap. 15 heisst : »Sed cum omnium gentium exempla revolvo 
disdplina Bomanorum pre ceteris lucet.« 



78 

Namque et quietis libertate, iusfcicie cuitu, solercia armorum, 
reyerencia legum, finitimarum gencium amicicijs, maturitate 
morum, gravitate verborum et operum obtinuerunt, ut orbem 
subicerent dicioni.« Hec ille. Unde ergo licet dieere cum 
Justiniano: »Felix Romanoram genus omnibus anteponi nacio- 
nibus et omnibus gentibus dominari tarn preteritis effecit tem- 
poribus quam deo propicio in eternum efficiet.t Immo poeta 
clarissimusVirgilius: »Tu regere imperio populos, Romane, me- 
mento. Hec tibi erunt artes pacis imponere leges, parcere 
subiectis et debellare superbosc et »imperium sine fine« etc. ^ 
Unde novissimus poeta Franciscus Petrarca noster: »Roma 
mundi caput, urbium regina, sedes imperii, ara fidei cato- 
lice, fons omnium memorabilium exemplorum.« Beatus Hye- 
ronimus eciam Romam laudat et ipsam laudatam ab apo- 
stolo dicit, et post apostolos ewangelistas doctores quatuor, 
quorum duo fuerunt Romaui. Titus Livius, lactee eloquencie 
vir, inquit libro primo suarum decadum : »NuUa umquam res 
publica nee maior nee sanctior nee bonis exemplis ditior fuit. 
Nee in quam civitatem tam sera avaricia luxuriaque migraverit, 
nee ubi tantus ac tam diu paupertati ac parsimonie bonos fuit. 
Quanto rerum minus, tanto minus cupiditatis erat.« Secundum 
eciam beatum Augustinum, ubi de virtutibus loquitur ', nuUus 
virtuosior populo romano, ubi vero de vicijs nuUus viciosior '. 
Hoc tamen viciosum si quando venit , nou artis aut institu- 
cionis laudabilis , set eorum, qui istis abutuntur, usu venit. 
Nulle enim tam bone instituciones aut artes sunt, que abu- 
tentium vicio depravari vel privari non possint. Nonne queso 
teologie, iuris civilis, medicine et reliquarum bonarum arcium 
sciencia, humano generi multum necessaria, nobis tamen nocere 
potest, si quis illis imbutus perperam uti velit? — Porte di- 
cetis, hec sie de Romanis scripta olim apnt Romanos claruisse, 
dum orbem ipsum felici regimine gubernabant, nunc vero mi- 
nime. Credo, hodie hec et maiora quam umquam eis adesse, 
quamquam, ut statim, supra abutencium pravitate et estima- 

1 Zu diesem satze am rande: vacat. 2 cod. loquimar. 3 In Gos- 
sembrots rede folgt nun noch einiges de viciis Romanorum, was natür- 
lich Schede! nicht brauchen kann. 



79 

cione^ nostra ignorancium sabditoramque inobediencia ac de- 
lictis nostris cottidie plus invalescentibus in perniciem et in 
nichilum redigi. Nonne et nnnc, culpa ut vereor nostra, yi^ 
demus, principes nostre patrie machinari — si phas esset di- 
cere — in tocius rei publice destrucciouem , strages hominum 
absque misericordia exercentes, et quod peius est , loca sacra 
prophanare, deteriores in omnibus vicijs Romanorum in epistola 
vestra explicitis ? Omnis enim potentia iniurie mixta speciem 
generositatis amittit. Sed quid ? Hec mala luctuosa et acerba 
equo ferre i^nimo necesse est. Nam ut Ciceroni nostro placet : 
»Ea condicione nati sumus, ut, quicquid adversi venerit, equo 
animo ferre debeamus.c Et Seneca stoicus disertissinie in epi- 
stola xi^ ad Pauluin inquit: »Feramus equo animo, quod sors 
concessit, donec inyicta felicitas finem malis imponat. Tulit 
et boc priscorum etas etc.« Vindictam spectabimus a domino. 
— Silencio preterire multa cogor, elicere vos ex paucis plu- 
rima scio. 

De eo quod scribitis , Ytaliam avaricie patriam esse , si 
hoc fateri oportet, tunc plures ex se genuit hoc malo inqui- 
natos, quos ad nos sua malicia transmisit et yereor, ne procreati 
ex eis peiores matre existant. Et si ayaricia nostris in par- 
tibus laudem yirtutis extingueret, quoquo aciem mentis deflec- 
teremus , adstarent nobis documenta haut yilia et priyate et 
publice ayaricie, ut si ayaros existimaremus redarguendos, uni- 
yersus nobis esset reprehendendus terrarum orbis , totumque 
genus humanum esset immutandum in alios mores, in aliam 
yiyendi institucionem. Nobis quam pluribus enim adeo ino- 
leyit pecunie cupiditas, ut non yicium set yirtus putetur aya- 
ricia, et quo quis ditior sit, honoretur magis. Percurramus sin- 
gula, que in hoc yersantur mundo negocia, tam ecclesiastica 
quam secularia, et racionem a maximo usque ad minimum fa- 
cijBonus, nonne ayaricie et pecunie causa fiunt omnia, quia co- 
moda nostra fere pecunia pensantur? Nonne ^ qui se ad ar- 
cium liberalium studia conferunt, questus ayiditate hoc faciunt, 

ut quam primum facultatem suam in medium proferant, ven- 

* 
1 So codex; [h]e8itacione zu bessern? 2 Das folgende bis zum 

schloss des absatzes grösstenteils wörtlich aus Poggio , Convivalis dis- 

ceptiva historia de avaritia [Opp. (Basileae 1535) p. 11 ff.] 



80 

dicioni illam exponentes, et res condicione dignas nallam aliam 
ob cansam se prosecutos testantur, nisi ob ayariciani, hoc est 
anri et argenti cupiditatem. Si me ad sanctiores disciplinas 
vertere Tolnero, ad philosophiam ipsam divinam, quam teolo- 
giam dicimus, sciendine causa an plurimum lucrandi tanta 
ponitur in hijs edocendis opera? Quid dicam, ut pace vestra 
loquar, de sacerdotibus nostris, quorum studia manifestius ap- 
parent? Num aliud spectant, querunt, ambiunt sub fidei ve- 
lamento, nisi ut panro iabore diyites fiant , quanta non soUi- 
citudine set importunitate et impudencia, hec, que beneficia 
Yocant, petere videntur diviciarum gracia, que quo sunt opu* 
lenciora, eo maiorem in ea concursum atque impetum fieri vi- 
demus, nisi forsan propter salyandam animam, non propter 
yitam in delicijs degendam ea tantopere putetis expeti. Uli, 
qui sub ypocrisi hec aspernari se fingunt, id agunt, ut non 
quesita ab eis, set ultro yirtuti ac meritis suis delata vi- 
deantur \ 

Perlustrare ^ eciam licet singula exercicia, sive que animo, 
sive que corpore administrantur, nil vacuum reperietis ingenti 
cupiditate. Quicquid inter mortales tractari videmus, quicquid 
periculorum suscipi, eo spectat, ut inde auruni atque argentum 
excudatur. Est enim peroptima ad usum communem et civi- 
lem vitam pecunia, quam necessario Aristoteles inyentam tra- 
didit ad commercia hominum resque mutuo contrahendas. Eins 
igitur appetitum si culpabitis, culpare licet et ceteros, quos 
ipsa nobis dedit natura. 

Scribitis postea, Ttaliam esse ambicionis exemplar. Nescio, 
mi d. doctor, an melius esset, ayariciam pelli ab hominibus an 
ambicionem. Alterius ope rem publicam sepe adiutam audi- 
yimus, alterius malo oppressam. M. Crassus fuit ayarus, Gesar 
liberalis, set cupidus dominandi. Quid Romam eyertit, Crassine 
ayaricia immensa an Gesaris ambicio? Ait enim Valerius Ma- 
ximus: »NuUa est tanta racio, que dulcedine glorie non tan- 
gatur« •. — 

1 Hier folgt im concept ein weiterer ebenfalls wörtlich aus Poggio 
1. c. 22 entnommener abschnitt , der später am rande mit yacat be- 
zeichnet ist. 2 Das folgende bis zum Schlüsse des absatzes wieder 
aus Poggio 1. c. 12. 3 Vgl. Poggio L c. 15. 



81 

Hec a me sie exarata in hijs magis vigere arbitror, qui 
numqnam Ytaliam perlastrarunt ant mores eorum norant. Set 
de hijs satis, quoniam de eis rectius puto silere, quam pauca 
loqni ^ 

Demum patnium meum H[arfcuianDam] S[chedel] pre cunc- 
tis mihi dilectissimum vestre commendo caritati, in quem li- 
beraliiatem doctrine non modo diligenter set et benigne et 
comiter conferre velitis obnixe rogo, moribus bonis et honestis 
ipsnm imbuatis, quod non minus [amoris ?] qnam doctrine vi- 
deri debet officium. Libet mirifice, ipsum yestris in literis re- 
censere et earum vires et acciones vobiscum recognoscere et 
ut sepius aput me sue compareant epistole et se in eis scri- 
bendis assuefaciat, ut pariter et ornate et congrue dicere inci- 
piat et consuescat , quod non parum sibi ad eloquenciam ca- 
pescendam yalebit, in qua decus et ornamentum non parum 
consistere videtur. Quod facile ipsum adipisci sperarem, si 
operam bonam legendi oratores et poetas adhiberet ' . . . • 



36. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. Augsburg 

[1460] aug. 9. 

clm. 224 f. 251 einlage in verso. Goncept". 

Ermahnung, sich an Johannes de Ratisbona an- 

zuschliessen. 

Me integrum semper habe. Amice ac patroe amantissime ! 

Superioribus diebus dum adhuc patria nativa ^ te tenuit, ad te 

mea misi scripta, in quibus plurimuro, uti alias consueyi, te 

hortabar , ut iuxta capacitatem ingenij , qua pre ceteris lau- 

daris , adulescentiam tuam bonis ac optimis disciplinis literis- 

* 

1 Folgt die Conventionelle entschuldigung des angriffe , ganz ähn- 
lich wie z. b. im briefe an Gossembrot nr. 9. .2 Folgen einige phra- 
sen zum lobe der dichter und redner* 3 Fast gleichlautende abschrift 
fiartmanns clm. 418 f. 263^ Aus dieser datum und Unterschrift. Jah- 
reszahl nach dem Inhalt. 4 In einer ersten verworfenen fassung 
auf demselben blatt durchstrichen : Nuremberga; vgl. oben s. IIK 

Sohedal. 6 



82 

qae, que hominem virtutibus darum 'reddere possunt, ornare 
velis, ut et fundamento bono acquisito in virnm bonum et lau- 
dabilem evadere possis. Qaibus antem doctrinis post magi- 
sterium te dare proponis, me tuis scriptis aliquando cerciorari 
yelis obnäe rogo. Non dubito, quin d. doctor Jo. de Rat[i8bona]Y 
tibi sincerissimus amicus ut spero, in hijs, que tuum concernere 
po8sunt provectum et honorem, soUicitus erit, ad quem non 
secus quam ad patrem te in singulis dirigendis transmitto, 
quem eciam semper revereri ut velis, fraterne te hortor, eique 
honorem non exiguum, quoad vivis, exhibere non desinas, quo- 
niam ultra, quam decet, virtutibus te suis scriptis extollere la- 
borat. Vide ergo, ne in vanum hoc ab eo niunus accipere 
merearis, set plus te id generale oratoris dictum confirmet: 
»Virtutis enim laus omnis in accione consistit.€ Adulescencia 
ergo tua non illecebris, non lascivis actibus, set exemplo ma- 
iorum tuorum firmare velis valde rogo. Consequeris ex hijs 
nedum gloriam, verum et aput deum et homines temporibus 
futuris triumphum maximum reportabis. Yale feliciter, anime 
mee pars precipua. 

Ex Augusta [in profesto sancti Laurencij martiris. 

N. tibi sincerissimus.] 



37. 

Hermann Schedel an [Valentin Eber. Augsburg 

1460 sept.]. ' 

dm. 224 f. 251 einlage. Concept. 

Wünscht die berufung Peter Luders nach Augs- 
burg zur hebung der humanistischen Studien. 

Ornatissime preceptor. Legi has literas tibi per Petruni 
Luder missas, quas omni ornatu verborum et sentenciarum 
scriptas censeo, et placet, ut ipsum scriptis tuis ad locum pre- 
sentem veniendi quantocius invitare non postponas. Habebit 

* 
1 Adresse und datum nach dem von Wattenbach [Zisch rft. f. G. 

des Oberrheins XXII, 117J abgedruckten brief Luders an Eber. Damit 

stimmt die Stellung im codex s, die vorige nr. 



83 

enim te non postremum huius rei Optimum faniorem et pro- 
motorem, qni sibi in plaribos 8u£Fragari poterit. Smit enim 
hie plnres viri docti et alias adolescentes ydonei, qui si ipsnm 
doctum atque ydoneum ad proficiendum ducem et preceptorem 
habere sese viderint, ad hec humanitatis studia — quibus ha- 
bnndat — capescenda incitabnntur, ac propter eins doctrine ele- 
ganciam et eloquenciam singularem, qua fulget, plures quodam 
literarum ardore flagrantes plus erga eum incendentur in finem, 
si uberiorera ab eo literarum noticiam nancisci possint, e qui- 
bus non parum, ut spero, emolumenti reportabit[ur]. 



38. 
Hermann Schedel an Wilhelm von Reichenau. [Augs- 
burg 14601]' 

dm. 224 f. 318. Conoept. 

Nachrichten von magister Jacobus Sam*. 

Hermannus Schedel phisicus Augustensis s. p. impartit 
eximio viro domino Wilhelmo de Reichenaw preposito ecclesie 
Ejstettensis etc. Carissime f rater. SoUicitus ac yigilans circa 
ea, que tui honoris et provectus sunt, quoad vixero, semper 
ero ac casu se offerente iuzta optata exactissima cum diligen- 
tia ceteris coadiunctis efficiam operose. Magister Jacobus Sam * 
pridie Augustam applicuit, librum tamen suum epistolarum et 
orationum Ratispone ob quorundam ibidem fautorum instan- 
ciam transscribendum reliquit. Dicit, sibi in brevi mitti Augu- 
stam. Quantocius igitur ibidem venerit, operam, ut habere po- 
teris, omnem dabo. Gratum utique haberem , epistolas tuas 
pluries visere, nam me profecto familiaritas eorum delectat, 
quorum mihi vetustior noticia maiorem prebet in famiiiaritate 
fiduciam. Preterea familiarius amplius mihi tibisando scribas 
Telim, quoniam zelus fraterni ac intimi amoris plus tibisando 
quam vobisando meo iudicio dinoscitur. Detestandam denique 

* 

1 Datirung ansicher, jedenfalls vor nr. 50, das offenbar später aof 
die rückseite des blattes geschrieben ist. Hier nach dem schlußsatz^ zu 
1460. 2 Über ihn s. Wattenbach in d. Forschungen XI, 355 ff. 

6* 



84 

inyolucionem principuni nondum perfecte sedatam si reinte- 
grari debeat, ut dicitur, me aliquando tuis scriptis certum red- 
dere yelis, qnoniam te hijs plus ceteris ^ . . . [bricht ab]. 



39. 
Lorenz Blnmenau an Hermann Schedel. Innsbruck 

1461 Jan. 11. 

Nach clm. 215 f. 327'' [Abschrift Hartmann Schedels] gedruckt von Chmel 
i. d. Sitzungsberichten d. Wiener Academie. Phil. hist. Gl. Bd. V. p.699. 

Erzählt von seiner gesandtschaf tsreise and ge- 
fangenschaft in Italien. Verspricht die von 
Schedel gewünschte abschrift des Sextus Rafus^ 



40. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel, [Augsburg 

1461 februar]. 

clm. 418 f. 264K Abschrift Hartman ns. 

Mitteilung über seine Zusammenkunft mit 
Marcus Schedel. Ermahnungen. 

Salutem plurimam. Par eqnidem fuisset . . . ' suavissime, 
nequaquam te literis alloqui, ut ego tacito tacitus essem et 
silenti silentium non rumpe[re]m, cum^ postquam ad uni- 
versitatem denuo te transferres, nihil unquam literarum ad me 
dederis. Veni Nur[embergam] circa festum sancti Pauli con- 
versionis ^ patrios visendi lares, ubi ad octo quasi constituebar 
dies, ubi nee mei memoriam ullam in literis tuis patruo nostro 
N. * scriptis te fecisse percepi. Miror quamplnrimum. Retulit 
prefatus p[atruus], te aureos ^ pro libro uno proxime exposuisse, 
quod satis egre eum tulisse persensi. In meliorem tui (?) ^ 

* 

1 sc. instructum puto. 2 Vgl. dazu Wattenbach i. d. Forschun- 
gen XI, 853. 3 Offenbar patrue fortgelassen. 4 cod. namque. 5 
25. Januar. 6 Marens. 7 Die zahl ist leider wieder fortgelassen. 
8 cod. tnnc. 



85 

partem id factum esse tunc dixi. Sed qaid? Loquitur, at 
laici , qni ^ opido infesti clericis. Neo eures , dum bene pe- 
cunie in usus a te expenduntur. Habes pro comparandis tibi 
libris directionem optimam domini N.*, cuius imitare consilium 
summopere hortor. Libros namque proprios fidos arbitror 
amicos, qui soli integre incorrupte rectissimeque consulere pos- 
sunt. Innata habes pleraqne omnia ad yirtutem adiumenta, 
dexteritate ingenij vales plurimum, quare in literarum pericia, 
non Yulgari ista et communi, sed diligenciori quadam et recor- 
dita ' precellere te magnopere yolo. Demum in cognicione 
earum rerum, que ad vitam et mores pertinent — que prop- 
terea bumanitatis studia appellantur , quia hominem exornant 
- te studiosum atque excellentem evadere cupio .... Proximis 
tuis scriptis me certum reddas, quibus studiis operam adhibes. 
Nam id a te et litteras aliquas a domino N. * bactenus avide ex- 
pectayi. Insistere ergo velis apud eundem, ut scribat, et indicium 
anni presentis per magistrumM. factum, ut habeam, cum proximo 
occurente Nurembergam mittere velis obnixe rogo. Frater tuus 

*• Veneciis bene valet, cuius adventus in dies expectatur^. 

Obsequio meo salutaciones benignas rogo dicere velis. Demum 
bene valere me scias. Valitudinem tuam prospere et incolume 
divina conservare dignetur clemencia per tempora longeva. Ex . . 



41. 
Ulrich Gossembrot an Ulrich Riederer. Augsburg 1461. 

Nach einer Zeitzer handschrift gedruckt von Wattenbach im Anzeiger 

f. Kde. dtr. Vorzeit XXVI, 197 ff. 

Erzählt von seinen Studien, die er zu unter- 
brechen genötigt ist. Möchte als faraulus bei 
Ri edere r zutritt haben. Warmes lob Riederers^ 



1 cod. laidus. Der sprach am oberen rande : Laici opido sunt infesti cle- 
ricis. 2 Für recondita. 8 Johannes de Ratisbona. 4 Lücke für den 
namen. 5 Johannes kehrt am 26. febraar 1461 nach Nürnberg zurück a« 
Wattenbach i. d. Forschungen XI, 852. 6 Datirnng nach der erwähnung 
des [Hans] Uangenauer, »socerus qnondam patroi mei« und dessen enkel» 



86 

42. 
Erhard R. an Ulrich Gossembrot. Wien 1462 febr, 4. 

clm. 224 f. 53-54^ Original. 

Philosophische erörterungen. Nach richten 

aus Österreich. 

Fidissime pronitatis obsequio ubilibet preoblato. Dudum 
quippe allexit me rhetorice ubertatis prefulgida dulcedo, qua 
miris utique redimita conceptibus et aureis facundijs intenta 
mirifice, qua plurimum vestra pre ceteris gaudet humanitas, 
crebrius ut litteras, quam usque decrevi, vestram ad humani- 
tatem , ea licet indignas, dare non postponerem. Et merito 
nunc , cum a£fectuosa vestra industria fraterne ammonicioni 
quamplurimura nuper novembri quadam missiva invigilabat 
attenta, cepi nempe, animo ut soUerti vestras ad me literas 
memoralibus impriraerem monicionisque zelum caritatis fer- 
vore fideli saperem processise pectore. Et cum arte mea te- 
nera rudi etiam provectione, aure forte surda aliquamdiu scri- 
bendi seriem prorogarim, tarnen utique teste Sigismundo non 
post multum temporis binas dedi literas, quas ad vestre hnma- 
nitatis manus non seutio delatas, cuius [que] causa sit, ignoro. 
Me tarnen impresentiarum ad quaslibet vestre humanitatis epi- 
stole partes exhibebo responsurum, primumque id miri tangens, 
quod ita intente vestra amiratur gravitas, ut videlicet tarn 
lentus aninii conceptus vestre humanitatis genitori significem, 
quibus etc. Numquid, prudentissime vir, omnium unus retur 
famulandj modus, sed ferme alius blandientium, alius diligen- 
tium, alius denique perfectorum? 

[Es folgt nun eine lange und schwülstige auseinander- 
Setzung über den unterschied zwischen wahrer und falscher, 

* 
[Hans Gossembrot], »qui paulo ante e vita deoessit.« S. Gossembrots Ge- 
schlechtsbach cgm. 98 f. 29: »1461 da starb er aun ain weib vnd leit 
z8 Grecz in Österreich, am 9. tag im aprill.« In dem briefe dürfte anm. 3 
perspecta und anm. 11 inertis za lesen sein. In codex 667 2^ der Mün- 
chener Universitätsbibliothek steht dannf. 201 ein brief: »Peritissimo ac 
^pectabili viro Udalrico Cosmiprott üdalricas em (!) suas equivocus«, in 
dem Schreiber die angetragene freandschaft dankend annimmt. Viel- 
leicht Riederers antwort? VgU nooh unten nr. 46. 



87 

aufrichtiger und scbmeiobelnder ergebenheit , eine eDtschul- 
digang, dass er seit seinen briefen vom September und Oktober, 
in denen er Sigismund Gossembrot yon seinem ergeben und 
den zustanden in Oesterreich unterrichtet habe, nichts weiter 
geschrieben habe, »ita nempe, ut pauca mihi momenta tem- 
porum redimerem ad yacandum studio ore abstinendumque 
effuso, usque non dare literas decrevic, endlich ein sehr weit- 
schweifiger tadel der Weitschweifigkeit.] 

[f. 54] . . Si denique plenius michi innotuisset, priores qualiter 
T. humanitas acceptarit literas, secundnm hoc vel fidentius nunc 
procederem yel caucius, aut certe substitissem quibusdam om- 
nino. Nunc yero ob locorum distanciara id minime nosse 
datur. Non miretur dominacio yestra, anceps si sermo nau- 
fragetur. Dico utique et non mentior, plurimum yestram in 
me egisse auctoritatem et ut pro solacio quid noyi adiciam, 
nolo, quod licitum extat, illicitum suspicere, sed ad melius, ut 
decet, interpretari ^ Et prirao de Australibus audens cantabo, 
ut yix tarn nocius ^ seculis, quam proteryia et fastus Austra- 
liam quorundam. Gens insueta paci, tumultui nunc asueta, 
intractabilis, querulosa in dies eructat lites, sed aggredi temp- 
tat yerbo non ferro, usurpare gladium non sinet, donec in- 
ermis iacebit. ütinam mendacium foret ! Adeo enim Bohemi 
et alienigene eorum in terra inyisi, ut una cum terrigenis celo 
terreque iniecere manus, ut fere iippij in deum temerarijque 
in sancta arbitrentur, sediciosi denique inyioem, emuli in yi- 
cinos, inhumani in extraneos, quos neminem amantes amat 
nemo, importuni ut accipiant, inquieti donec accipiant, ingrati 
ubi aeeeperint, [f. 54^] incompositi ad mores, inmansueti ad pacem, 
surdi ad pacienciam, inconformes ad unitatem , aliene rei cu- 
pidi, rigidi spoliando in tantam, ut exutbs corpore nudos abire 
compellant. — Expertus loquor. Dum enim ego una cum Jo- 
hanne' Duper Wiennam ingredi nitebamar, in loco altero di- 
midio miliarii a Wienna distanti usque in quadriduum moram 
compulsi prorogare et tandem in nocte eam yersus arripere 

1 Vgl. zum folgenden Huber, Gesch. Österreichs III, 161 ff. 2 no- 
cius für Dociyus bei Dieffenbach , Gloss. belegt , doch müsste nociam 
[quid] stehen; wohl eher notius, wo dann tarn überflüssig. 8 Der 

anten genannte Johannes Ulstat ? 



88 

iter. Jftm quidem sacrosancte fidej Studium Wiennense , quid 

aliud a quibusdam, quam ludibrium estimetur? afflictionem 

bonorum, o eviscerationem pauperum, o cedes innocentium, sup- 

pellectilium surrepcionem enodacionemque bursarum. Sed unde 

tanta intranquillitas ? Anne ab hijs, qui diyites palpent, sed non 

terreant, qui pauperes gravent, sed non foveant, qui cum turba 

pallacia intrent et cum ira exeunt (!), qui actores et reos spolient, 

sed non emendent, qui marsupia exhauriant, sed raro crimina cor- 

rigant, fame qui non provideant sue nee non invideant aliene, qui 

de omni re sue Industrie vel labori plus fidant quam oracioni, 

quorum ad concilium tumultuosus ingressus, immodestus exitus, 

quorum sermo ruina , vita tjrannis , presentia crudelitas est, 

qui se amabiles prebeant verbo, sed non opere, reverendos 

factu sed non actu, qui de dote vidue et patrimonio crucifixi 

se incrassare festinant? Ab hijs denique, qui raro faciunt iu- 

dicium iniuriam pacientibus , ab hijs quoque, qui curiosa et 

preciosa quoque terrarum aufferunt, sed non pacem regnis, 

legem civitatibus, quietem monasterijs, ecclesijs ordinem, col- 

legiatis Stipendium reli[n]quunt. Sed quid? Utrumne curie 

principum bonos facilius recipere quam facere consueverint ? 

Etne plures in hijs defecisse bonos, quam malos profecisse du- 

bium sit? deus cuncta cernens pregrande (!). Ne ad tuen- 

das viduas educandosque pupillos da (!) probandos, sed probatos, 

quibus nee defectus timeatur nee profectus optetur, utpote iam 

perfectos virtute doctrinaque edoctos, itaque non yolentes sed 

cunctantes, qui adventancium manus non attendant sed neces- 

sitates, qui iudicant in equitate pro mansuetis terre, qui non 

requirunt datum sed fructum. Sed proch ! hie alibique terrarum 

aTius inolevit mos, alii mores hominum et tempora periculosa 

non instant sed extant. Fraus et circumventio invaluere super 

terram, calumniatores iniusti multi, defensor rarus. Nisi agi- 

tentur cause, audiantur partes, in ter partes iudicare quis pot- 

est ? Agi tentur ferme cause, sed sicut oportet, nam is modus, 

qui frequentatur, execrabilis plane est. Multi quippe astruunt 

non comperta sed sua, struunt de proprio calumnias innocentie, 

destruunt siraplicitatem veritatis, obstruunt iusticie vias, in- 

struunt denique, a quibus sunt instruendi, quorum tota laus 

in favore arche et mens in pera. 



89 

Et demum vestra admonitio aniinuni meum suis viribus 
diffidentem in audaciam subeunde precepcionis yestre adeo per- 
duxit, quod non iam humilitatis faisset, perseveranter tenuisse 
Silentium, sed superbie. Et ubi me mea rusticitas fecerat in- 
validum respondendo, illic nempe studiosior vestra repugnat 
humanitas, ubi gravior urget necessitas. 

Asseruit postremo humanitas vestra pro exploracione loci 
clauHtralis pro commodo cuiusdam v. h[umanitati] noti. Ad 
quod responsurus brevibus constringam verbis, quod satis usque 
in hunc diem a me babita est huius rei experiencia. Et opus 
esse dico, ut qui talia ingredi loca desiderant, personaliter in 
primordiis compareant atque cohabitantes comprobare nitentur, 
ne contingat quovis modo, deinceps eum retrahi ab incepto, ac 
promissum, si quid spoponderit, persolvi exigeretur invite. Ne- 
minem quoque se dicunt abbates et priores accepturos, ni prius 
is eos et ipsi illum probent et examinent et moribus et vita 
se invicem auscultant (!). Me sciat denique spectabilitas vestra, 
omnem meum laborem, omnem operam, curam, studium vestre 
humanitatis negociis, quociens opus fuerit , interserere atten- 
tum, me quoque totum cum recommandacione ad quevis vestre 
humanitatis beneplacita vobis obligatum, obnoxium atque 
promptum commendo. Veliem et, ut dominum meum, videlicet 
patrem vestrum, ex nomine cuiusdam patris Earthusie, nomine 
Nicolaus EempfiP\ salvum diceret humanitas vestra, sibi quoque 
cedulam sua propria manu scriptam presentaret. Is nempe plu- 
rima Johanni ülstatt ' obsequia prestabat, imo et exhibebat be- 
nigne, cuius cenobium ad 18 ebdomadas commorati sumus 
pestis ab causam, postea circa festum conversionis sancti Pauli 
iterum ingressi sumus Wiennam, ibi studendo proficere inten- 
dimus more solito. 

Item noviter misi scripta domino meo cum quodam stu- 
dente de Lindaw, quare iam supersedeo. Attamen me apud 
eum vestra ab humanitate veliem recommendatum haberi, sibi 
quoque aliquot sexternos pulcra in se continentes plurima 
presentium [cum] latore transmitto, pulcriora ' quoque dicta 

1 Prior der karthanse Gemming, frachtbarer theologischer Schrift- 
steller, dessen werke in handschriften häufig sind. Vgl. Fabricius-Mansi 
V, 100 f. 2 S. oben s. 62 ^ 3 cod. plucriora. 



90 

sibi in literis aut iam allatis vel in via adhuc porrigendis 
legavi. Rogo quapropter etiam, ut si quid novi, quod parvnm 
foret, adipisceretis, huius me participem [facere] non dedigaa- 
retis. Ex Wienna 2"" nonas februarij anno 1462. 

Erhardus R. 
Sacrorum canonum virgulis fulcito Udalrico G[os8embrot] 
nee non in eisdem licenciato , domino suo spectatissimo aut 
sui in absentia patri eiusdem. 



43. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. [Augs- 
burg 1462] \ 

dm. 224 f. 27&»» . Concept \ 

Lob und ermahnung zum Studium der poesie. 

Empfehlung des Lactantius. 

Multa mihi de tua prestanti yirtute scripta sunt, alius 

benignitatem precipuam referebat, alius ' mirificam honestatem 

atque modestiam, alius prudentem, ultra quam etas ferret, pre- 

dicabat. Quibus ex rebus et mirari te similiter et amare oc- 

cepi et tamquam prodigium putabam, adolescentem tot yirtu- 

tibus eluceseere Illas non retuli, ut glorieris, non ut te 

iaetes, superbias yel infleris. Solum hoc scribo, ut custodias 

tantum bonum et serves et amplifices hune thesaurum, ut sie 

te habeas, ut virtutes tue cum etate crescant et fias in dies 

virtuosior, ne in vicium aliquorum incidas, qui boni fuerunt 

iuvenes et pessimi senes, et ut in proverbio: »bonus puUus 

mala gallinac. Ego enim cupio, ut ex bono adulesceute fias 

vir optimus. Quod eo facilius tibi erit, quo melius es nutritus. 

Et sane debes ante omnia dom. doctori Jo[anni] de Rat[isbona], 

preceptori tuo clarissimo, seu quicumque alter fuerit, ut reor, 

grates referre, qui tuum animum excolendum putavit, qui te 

sub disciplina tenuit et preceptores tradidit eruditos. Hec 

enim est amplissima et melior supellex. Opes enim et 

« 
1 Datirang nach dem folgenden, das antwort daraaf ist. 2 Erster 
entwarf f. 319. Abschrift Hartmanns, formelhaft verändert, clm. 418 f. 
265. 3 clm. 418 werden diese näher bestimmt: »qui aliquando ad me 
de universitate veniunt Lipczensi«. 



91 

honores secoli bona fortune sunt, flaxa, inutabilia, caduca .... 
bona vero animi, que sunt continentia, castitas, fortitndo, 
iusticia, moderacio, intellectus, ingenium, memoria stabil! 
quodam nexu adherent homini nee aufferri a nobis nisi 
cum yita possunt .... Cum ergo has dotes natura tibi con- 
eesserit, et cura preceptorum tuorum illas in te auxerit, mo- 
nitum te esse volo, ut serves bonum, quod est in te, ad quam 
rem maxime necessarium censeo literarum Studium, quo iam 
iniciatus existis. Quoniam omnes bene vivendi norme litera- 
rum studio continentur, ideo illas expedit nosse, nee sat est 
inbibisse principia nisi et ultra progressus fiat, nee aliquis in 
virum laude dignum evadere potest , nisi cum nature dotibus 
adiunetam habeat doctrinam. Non enim propterea doctior est 
aliquis, qui magisterij nomen aut Lipczk aut Erfordie est sor- 
titus. nie autem peritus est, qui naturali preditus ingenio 
vigili cura perscrutatus est^magistros artium anctores, qui cum 
multa viderit atque legerit librorum volumina, tum memorie 
plurima commendaverit, qui non solum divinis literis set eciam 
secularibus sit imbutus \ Quibus te operam dare cuperem, 
presertim poesi, cuius prestanciam et emolumentum si intueri 
volueris, nihil sane in studijs maius, nobilius, nihil utilius ni- 
hilve iocundius reperies. Mihi erede, quod sine accurata, trita 
et recondita literarum pericia, quam poesis ipsa continet, nil 
altum nee magnificum sibi edificare quispiam potest. Et 
cum plures egregios viros sciencijs et poetas te quandoque(?) per- 
lustrasse contigerit, demum inter eos, qui de christiana reli- 
gione umquam scripserunt, et eminet et excellit nitore quo- 
dam et copia Lactancius Firmianus, vir omnino omnium 
ehristianorum procul dubio eloquentissimus et primus, cuius 
facundia et dicendi %ura Ingenium tuum preclare instituere 
atque alere valebit. 

Volui per hec, patrue suavissime, opinionem hanc meam 
de literarum pericia — que perpauca mihi est — tecum con- 
ferre et sicuti currentem te ad gloriam cohortari. Domino 
doetori Jo[anni] de Rat[isbona] me recommendatum habe . . . 

1 Bis hierher ist der brief — mit wenigen gebotenen änderungen und 
aaslassnngen — wörtlich dem bekannten schreiben des Enea Silvio an 
herzog Sigismuiid v. Oesterreich [ep. 105 der Nümb. ausgäbe] entnommeo. 



92 



44. 

Hartmaun Schedel an Hermann Schedel. Leipzig 1462 

aug. 18. 

clm. 418 f. 250. Abschrift Hartmanns. 

Erklärt seine neigung, sich der ars oratoria et 

poetica zu widmen und nachltalien zu gehen, da 

es ihm in Leipzig an lehrern und büchern fehlt. 

Bittet um Hermanns Unterstützung. 

Se totum commendatum facit. Egregie domine doctor. 
Oblectant me littere vestre semper, quas et familiariter et 
Ornate seribitis. Hec vero novissime cam ornatu maximam 
delectacionem quoque attulerunt, cum rara sepe deleetent et 
quia vestras literas diu non vidi, delectatus sum in eis non 
parum, tum quia me certum reddiderunt, iam vos Auguste 
sospitem esse, quod voluptati michi fuit, timenti, ne vos un- 
quam in terris vivum cernerem. Duo enim nostre universitatis 
membra a Nuremberga in capite ieiunij Merseburgam versus 
proficiscebantur suscipiendorum ordinum gracia, que vos pro- 
fecto de medio esse sublatum mihi renunciarunt. Quantum 
tarnen dolorem conceperim, facile existimare poteritis. Eo 
enim magis indolui, quo vos antiquiori amore mihi coniunctum 
esse sciebam. Id namque mihi preeipue ac meis fratribus iu- 
estimabilem iaeturam fuisset allaturum, presertim cum omnem 
nostram spem tamquam in vos unum amicum habemus. Set 
huius rei falsitatem nunc optime intelligo ex manus vestre 
scriptura, qua michi nihil gracius esse potuit, summum enim 
profecto mihi gaudium attulit. Non possum nunc efficere, ut 
ad vos perscriberem, quanto studio, quanta denique iocunditate 
me vestre litere oblectarunt. Statui namque ydibus februarii 
literas ad vos scriptas destinare, que ob fallacem relacionem 
misse non fuerunt. Silencium igitur meum in bonam acci- 
piatis partem, attente oro. — Postremo me literis vestris ex- 
oratis, ut aliquando poesi — que floribus et falleratis verbis 
contrita comptaque est — operam dare velim. Facio quoad 
possum, dum ocium suppeditatur. Non enim mihi conducere. 



93 

▼idetur, ut artes continue addiscam, que nee anime nee corpori 
sunt subsidio. Hamm enim profecto is est effeefcus, ut sequen- 
tes eas subtiles in ingenio reddant, sed quid conducit rebus 
inutilibus sensum acui, cum sint alte et graves sciencie , que 
et utiles sunt et ingenium perspicax prebent ? Est ars oratoria, 
que anime consulit et virorum grayium puram edisserit veri- 
tatem. Eins me dedi discipulura eamque pre ceteris elegi ma- 
gifl utilem. Est et alia, ut ceteras mittam, iam dudum per vos 
mihi persuasa poetica ars, que viros sola preclaros efficit. Hec 
quamcumque rem persuasibilem facit et ornat , plena est sen- 
tencijs et consilijs optimis. Huic do operam. Sed tarnen dis- 
trahunt me sedule ab hijs et librorum et preceptorum in hijs 
artibus necessariorum defectus, nulla enim ars literis — ut 
Ciceronis utar verbis — sine interprete et aliqua exercitacione 
percipi potest, doctorem enim lumenque desiderat. Rogo igitur 
atqae obsecro maiorem in modum, si unquam rem gratam vobis 
facere studui aut efficere aliquid, quod vobis gratissimum sit, 
potero, ut tamen mei gracia patruum nostrum de hoc informare 
vestris scriptis velitis nee non mihi in hac re eonsulere, ut ad 
visitandum Ytaliam loeumque aptum tempusque eongruum eli- 
gere yaleo. Dens enim faxit, ut eventus habeat res eelesie et 
principum secularium discrimen salutares ^. Postquam tamen 
yestram persuasionem — cui sine formidine omni parebo — au- 
diero, statui illue profieisei et Studium meum eeptum perficere. 
Ibi enim doctorum legeneium maior diligentia simulque pericia 
et, ut omnia brevi compleetar sermone, amplior studendi facul- 
tas presiulatur. Nimium tamen verba extendo, pauea amico 
sufficient. Sat est, vos nosse desiderium meum. Valete feli- 
citer, egregie domine doctor, et spem meam implete, soUicite 
peto. Ex Lipezk anno etc. LXII 15. kal. septembris. 

* 

1 Vgl. Bachmann, Reich sgescbichte 1, 277. Wie sehr diese dinge 
den Leipziger studentenkreis , in dem auch Hartmann verkehrte, be- 
rührten, zeigen einige briefe aus der Sammlung des clm. 466, s. Watten- 
bach, Luder [Sep.Abdr.] und Anz. f. Kde. dtr. Vorzeit 1880. sp. 109 ff. 



94 



45. 

Hartmann Schedel an Hermann Schedel. [Leipzig 

1462 oct.]' 

clm. 418 f. 251. Abschrift Hartmanns. 

Wiederbolung der bitten des vorigen briefs. 

Salutem plurimam dicit. Nescio, egregie domine doctor, 
litteras an receperitis, quas 15. kal. Septembris ad vos veri 
amoris causa transtnisi, quia nihil iam diu a yobis suscepi, 
quamvis ex Äugusta aliqui ad nos venerunt, a quibus et a pa- 
truo nostro * nil intelligere potui. Idque facit, ut has vobis 
nunc sc ibo litteras. Nam si alie in vanum ' transierint, pote- 
runt iste in locum succedere. Naturali affeccione ymaginor, 
neminem unquam hominum fuisse, qui bonum habens statum 
meliorem adipisci nequiverit, et si fortasse perdifficile videatur 
nimium, uti Therencij probat sentencia: »Nichil tarn difficile 
est, quin querendo investigari possit.« Ideo etsi non sit mihi^ 
quod de statu meo fortune imputem, tarnen de ampliori sem- 
per ac digniori statu considerans, nequeo non desiderare de- 
siderio magno valde , mihi illud evenire , quod et mihi per 
omnes ferme litteras vestras persuasum fuerat et ab ungui- 
culis et abinde usque in presenciarum etates mee optarunt. 
Verum quid id est, preterquam et Ovidianis et Virgilianis ac- 
tibus insudare, in quibus aliquot tempus parumper expendi, et 
uecesse est, me nunc ab incepto desilire, cum hec ars poetica 
raro extra Italic partes domicilium habeat, tum quia nuUa ars 
sine preceptore discitur preceptoresque ydonei nedum hac in 
arte, verum et qui aliarum scientiarum noticiam babent, per- 
rari nostra sunt(!) in universitate , ut hec carencia negligen- 
ciaque doctorum legencium me ab inchoato opere desistere 
compellit. Quamobrem, egregie domine doctor, in manu vestra 
me desiderij mei potentem efiicere atque mihi et rei et per- 
sone consulere totum esse arbitror, neque umqoam quidem in 
aliam accipiam partem, cum ea, que et honorem meum et uti- 

1 Datirang nach dem vorigen und nr. 47. 2 Marcus. 3 cod. 
unum. 



95 

litateiD — quam in hac re esse presumo — [concernunt], pro- 
curare consaevistis, cum in dies homines cemo, nedum in Italia 
promotos, set dumtaxat, qui per aliquot tempus ibidem moram 
contraxerunt , et opibus et honoribus auetos ad magnamque 
gloriam evasisse, cum et id in historijs eorum me legisse me- 
mini, eos multis gestis claris nomina ad astra tulisse. Atque 
ideirco, sicut natura iubet, eorum me rirtutibus affici, mecum 
hee sepius animo revolyo, multumque hoc ex vestra et patrni 
Yoluntate disposicioneque pendere reperio, quodque hoc in 
tempestate magis spero, si vos inclinatum et affectum — uti 
semper fuistis — cognovero. Quia quod per vos fi(t)eri conti- 
gerit, nemo dubitat apud alios liaberi ratum. Sunt igitur hee 
cause, que me vestre reverentie non nulla iterum scribere 
compulerunt nihilque hoc tempore magis exopto, que et in 
bonam partem recipi precor. Gessante enim peste in patria, 
cuius famam ad vos convolasse credo, ad solum patrie aut ad 
locum yestre residencie migrabo, de quo tarnen spero, me cer- 
tiorari vestris literis suavissimis, quas semper pro magno mu- 
nere mecum habeo tamquam vestri erga me amoris perpetuos 
testes. Plura scriberem , si mihi cum homine minus perito 
res esset, vobis autem omne par[y]um sufGcit. 



46. 
Hermann Schedel an [Ulrich Gossembrot. Augsburg 

U62/63] \ 

dm. 224 f. 285. Concept. 

Glückwunsch zur erlangung einer stelle in der 
kaiserlichen kanzlei und eines A ugsburger ca- 
nonicats. Soll sich an Johannes Rot anschliessen. 

Maximum me semper tenet desiderium , vir huuianissime, 

1 Ulrich Gossembrot wird als canonicus von St. Moritz in Gossem- 
brots Geschlechtsbach cgm. 98 f. 30 genannt, als mitglied der kaiser- 
lichen kanzlei und zwar im dienste des Johann Bot in dem von Wat- 
tenbach, Anzeiger f. Kde dtr. Vzt. 1882 sp. 129 erwähnten und zum Sep- 
tember 1463 gesetzten briefe. Danach die adresse. Den im briefe ge- 
nannten Weynmann kann ich als canonicus von St. Moritz weder bei 



96 

tuas ^ aliorumque yirorum insignes videre literas, quas paucis 
refluxis diebus binas a vobis accepi, in quibus vos incolomem 
prestanfcissimisque viris coniunctum e8se intellexi, eo presertim 
loco, quo nedum honorem, sei et profectum reportare potestis 
operosum, alifcer fructuosum aufc uberrimum^. Nostis enim, 
complures multis honoribus et divicijs nostra etate stipatos 
evasisse . . . . ' nee minus arridere yobis fortunam predecesso- 
ribus yestris spero. Magnam habetote fiduciam in Jo[anneD]] 
Rott ^ yirum dignissimum, cuius fama eciaoi aput nos in dies 
aecrescit. Nee copia secunde diete Wiennensis etc., ut scribitis, 
ad me perlata est, quam summopere cuperem videre nee minus 
et elegantissimas suas epistulas. Percepi eciam vos esse assump- 
tum et nominatum in canonicum sancti Mauricij per mortem 
d. Wilhelmi Weynmann, nee opus est cuncta refellere. Credo 
sufficienter vos informatum nunc ex scriptis amicorum et fau* 
torum vestrorum, et si quid adversitatis habueritis, — quod 
non credo — non parui [!] adiumenti in dandis consilijs et alijs 
a prefato domino Jo[anni] Rot habere poteritis. Cuperem 
cuncta ad nutum vobis non minus, quam mihi succedere. For- 
tem enim et constantem esse in hijs adversis decet, nee animo 
vos moveat, si qui quandoque malivoli verbis iniuriosis vos 
pungant. 

Stengel noch bei Khamm nachweisen. Datirnng des briefs nach der 
erwähnten secunda dieta Viennensis, wohl der landtag vom September 
1462 s. Bachmann , Reichsgesch. I, 310. Jedenfalls zwischen nr. 41 
nnd nr. 50. 

1 Sonst durchaus »vos« als anrede, auch hier in einem ersten ent- 
wurf auf demselben blatte »vestras«. 2 Erster entwurf : »vos incolumem 
aput d. nostrum Imperator em et in eins cancellaria versari mirum in 
modum letor«. 3 Abgebrochen und im nächsten absatz mit construc- 
tionsänderung wieder aufgenommen, ohne dass das vorhergehende ent- 
sprechend corrigirt wäre. 4 Vgl. Joacbimsoho, Heimburg 106. Rot 
war auch Augsburger domherr s. Stengel, Commentarii rer. Aug. vin- 
del. 38. Dadurch erklärt sich seine bezeichnung als Augustensis in Trö^ 
sters dialog bei Duellius, Miscellanea I, 228. 



97 



47. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. Augsburg 

[1463] Jan. 2. 

olm. 224 f. 278. Conoept >. 

Aasführliche darlegung seiner ansieht von der 

poesie. Hofft, dass die humanistischen Studien 

auch in Deutschland blühen werden. 

Se totum plurima cum salute. Patrue suavissime ! Binas 
tuas suscepi literas, que mirum in modum me oblectamnt, cum 
' quia non minus amoris plene summi erga me tui, quam di- 
sertissime vise sunt , tum eciam quo eas in dies prospicio, eo 
mihi Caritas tua ingenijque fecunditas dilucidior fit et clarior. 
Sed quod tam longo intervallo nullas ad te miserim literas, ad- 
miracio nuUa te teneat, non enim oblivione pietatis mee erga 
te neque ullius intermissione amoris feci, set maxirous occupa- 
cionum cumulus, quibus cottidie catervatim opprimor, facit, 
ita ut Yix aliquando respirare valeo , hoc presertim in tem- 
pore, quo metus detestande peatis homines concussit, quam 
magis nunc execror, quam detestandam involucionem principum 
et civitatum inter se preteritam, quoniam non modo civitatum 
locorumque plurimorum fortunas et salutem incommodis affecit 

* 

1 Mehrfach corrigirt, in dieser form kaum abgesandt. Antwort auf 
nr. 44 and 45. Concepte zu einer antwort auf nr. 44 allein stehen in 
unserer handschrift fol. 319^ und f. 55 einlage (Inc. : »Litere tue XVIII. 
die mensis octobris presentate«), ein drittes von diesen stark abweichen- 
des ibid. f. 28 einlage (Inc. : »Litere tue XXI II. die octobris mihi presentate«, 
die zahl offenbar verschrieben). Der inhalt des letzteren ist grösstenteils 
wörtlich in das obige übergegangen (dritter abschnitt dieses abdrucks). 
— Hartmann tSchedel bringt in seinen abschriften 1) den ersten ab- 
schnitt des obigen fast wörtlich als besonderen brief clm. 418 f. 260, 
2) den 2.-4. abschnitt formelhaft verändert als Recommendado poesis 
in dm. 466 f. 2\)b^ f., in ihrem letzten teil (abschnitt 4 dieses abdrucks) 
mit dem noch nicht corrigirten tezt unseres concepts stimmend (ge- 
schrieben »anno etc. LXIII% VII. idus marcij«), 3) den ersten satz von 
abschnitt 2 und eine weitere ausfiihrnng von abschnitt 5 obigen ab- 
drucks als besonderen brief, der sich jedoch schon durch die einzig hier 
fehlende gruasformel als fragment charakterisirt, in clm. 418 f. 265^. 

B«h«del. 7 



98 

et detrimento, sei et radices suas in longatn latumque proten- 
dere nititur in dies, et eam ad nos iam migrare, proch dolor ! 
conspicio. Flures enim viros insignes , familiaritate mihi 
coninnctissimos, quorum ingenia," mores singularesque modestie 
pluribus profuissent, disiunxit, nee eam adue in Nur[emberga] 
omnino cessasse audio, quam ne adeas, propter aerem infectum, 
nondum plene purificatum, omnino consulo. Tener es, facile 
impressionem aeris mali ad tui interitum recipere poteris, ob 
quam causam plures, qui pestem fugerant et aliqualiter nunc 
cessante Nur[embergam] reintrarunt, subito peste ipsa con- 
sumpti, absorpti, mortui sunt. Yitare ergo ad tempus velie, 
apprime hortor, uti Tereneii comici canit sentencia: »Periculum 
ex alijs facito, tibi quod ex usu siet.« 

Sencio postea, in tuis binis iam scriptis bifaria te uti sen- 
tencia, in unis poeticam extollere videris artem, quia eius 
dulcedinem partim te gustasse considero, in alijs parum- 
per ab eadem te declinare sentencia, dum rebus inutilibus 
sensum acui nil couducere scribis. Credo equidem, pa- 
true carissime, quod per hanc nostram vitam ad ea, que sa- 
lutis sunt, ascenditur. Virtus autem ipsa multum a pofetis, 
multum et ab bistoricis laudatur, eorum igitur sentencijs ma- 
xinie tibi ad alciora volenti agredi consulo, cum et ad hec 
eciam sanctissimi viri et auctoritate refertissimi nos hortati 
fuerint. 

^Audi, obsecro, patrue suavissime, inter alia de utilitate 
et necessitate poesis Basilium ipsum, patrem sanctissimum omni- 
que reverentia dignum, loquentem: »Poete ipsi varij multi- 
formesque sunt, non omnibus, que ab ipsis dicuntur, adhibenda 
est mens, set cum excellentium virorum facta aut dicta com- 
memorant, tunc tota mente moveri atque inflammari debemus 
maximeque conari, ut tales ipsi sumus, quales ipsi fuere. Cum 
yero in improborum hominum mencionem incidunt, fugienda 
est illorum imitacio auresque claudende, non secus utique ipsi 
ferunt ülixem ad Syrenum cantus clausisse. Prave enim con- 

1 Im folgenden abschnitt ist gedankengang und reihenfolge der 
citate der rede des Ulrich Gossembrot bei beginn seiner Vorlesung Über 
Terenz 1458 (clm. 424 f. 267) entnommen, doch so, dass auf die ei- 
tirten autoren teilweise selbständig zurückgegangen ist. Vgl. oben p. 77*. 



99 

fAbrdacionis vie qaedam sunt ad facinora. Enimvero facien- 
dum erit, ut apes maxime in hac re imitemur. lUe enim nee 
omnes flores parifcer adeunt nee si quos adeunfc, eos totos ab- 
samunt, sed eo solo ablato, qnod operi sno aptum sit, reli*- 
quam omne valere sinnnt. Et nos qnoque, si sapimus et no- 
strorum maiomm vestigia sequi yolumus, cum id exceperimus, 
qnod veritati amicum consentaneumque sit, eetera omnia trans- 
grediemur et velut in rosis legendis sentes vitamus (!). Ita quaii- 
tum utiliter scriptum est, accipientes, reliqua, que nocere pos- 
aunt, declinabimus.c Hec ille. Danda est igitur opera, patrue 
suavissime, ut poetas bona et mala tractantes, dum ocium sup- 
peditat, diligentissime legere eures, falsaque eorum refellenda 
est opinio , qui eos legere prohibent. Nam ut Quintilianus, 
orator profecto summus, inquit: »Iniquorum noscenda est racio, 
ut melius equa tueamur.« Augustinus preterea, sacrarum li- 
terarum lumen, pro sua facultate in libro de vita christiana 
nos hortasse visus est. »Auferamus bona, inquit, ab illis gen- 
tilibus tamquam ab indignis possessoribus.« Quid dicam de 
Lactancio Firmiano, cuius ex ore melle dulcior profluebat ora- 
cio, quid de Hieronimo, qui magnopere nos incitant nobisque 
persuadent, ut gentilia legamus gentilesque poetas recipiamus, 
cum antiquissima disciplinarura sit poetica, cum magni ex ea 
et necessarii fruetus resultent, cum philosophi sanctique doe- 
tores pleni sint auctoritatibus poetarum, cum cesares atque 
reges omnesque maximi viri poetas suis temporibus hono- 
rifice susceperint. Lege, queso, patrue carissime, epistolam, 
quam beatus scribit Hieronimus ad Magnum oratorem Rome 
summa cum facundia, dum captive duci in matrimonium per 
hebreos prohibentur, ut in deuteronomio legitur, nisi capite 
raso et unguibus amputatis, quod et in yeteribns poematibus 
faciendum est, ut amputatis, que de dijs yerba fiunt et abrasis 
amatoriis blandimentis, ubi laudantur virtutes fulminanturque 
vicia, sine scrupulo recipiantur *. Accedit et iterum Basilius, 
qui magnus ob virtutem reputatus est — tanta severitate vite 

* 
1 £p. 70 bei Migne. Gossembrot citirt aas demselben briefe 
eine andere stelle, nämlich die über den apostel Paulus [§ 426 nr. 2 
bei Migne]. Zu dem hier gegebenen citat vergl. Enea Silvio ep. 1Q4 
bl. 72 der Nürnberger ausgäbe. 

7* 



100 

et sanctimonia morum et preterea optimarum artium studio 
sacrarnmqae literarum doctrina fuit, ut ceteris ferme omnibus 
prepositas fuerit, ignaviam !atque perversitatem eorum cupie- 
bat refringere, qui studia humanitatis vitaperant. Nempe ut 
plante propria yirtus est, fructum producere, afferunt tarnen 
aliquem ornatum frondes ipse circa ramos diffuse, ita profecto 
et aniroe precipuus quidam fructus est veritas. Non iname- 
num tarnen est, hec extranea circumdari sapientia, que tam- 
quam froudes quedam et fructu[i] tegmen prebeat et speciem 
intuentibus leciorem ostendat. Hoc fecisse scimus Moysen 
illum summa prudentia virum, cuius aput omnes gentes mag- 
num est in sapientia uomen, qui non prius ad dei contempla- 
cionem accessit, quam in Egiptiorum disciplinis mentem exer- 
cuisset. Hunc in modum eciam sanctissimus propheta Daniel 
facere non dedignatus fuisse videtur. Antequam enim sacras 
Yolebat agredi literas, prius lingua caldea aput Babiloniam 
gentilibus poetis operam dilig/entissime dedit. 

Et quaroquam hec ars poetica raro, ut scribis, extra 
Ttalie partes domicilium habeat, non poesim set principes 
pocius argue, quibus levissimarum rerum maior est cura 
quam literarum. Spero tarnen , et in Germania poesim fu- 
turam , quia et olim hec nostra terra viros doctos tulit, et 
iam plerosque nosco dicendi peritos, qui eloquentiam inter Ger- 
manos cottidie seminant, nee poesim inutilem rentur \ Sciunt 
enim , ex ea maximum gigni fructum , ut cottidiana ostendit 
experiencia, in magnos ipsos evadere viros, quos ipsa imbuit 
Ytalia, et a quibus omnium scienciarum adornatricem, eloquen- 
ciam, hauserunt, cuius splendor ita legibus et canonibus sacris 
commentus est, ut quicquid humano ingenio suscipiendum est, 
sive religiosum aliquid sive legibus comprehensum, nisi ornate, 
copiose et lucide et propriis verbis ac sufficientibus explicitum 
fuerit, in auribus quippe nostris absurdum odiosumque per- 
cipitur. Vere — ut paucis me absolyam — id dicere ausim, 
nuUam vel facultatem vel scienciam vel vivendi ritum in ocu- 
lis hominum splendere posse, qui eloquencia caruerit. 

* 

1 Vgl. den brief des Enea Silvio an Wilhelm v. Stein [nr. 111 der 
Nürnberger ausgäbe], der hier benützt ist. 



101 

Hnic ergo incambere primo tamquam fandamento yelitii 
obnixe hortor, aditam tibi ad altiora prebebit, et tempestate 
pestis cessante, deo annnente, Ttaliam te adire fraterne consulo. 
Nam etemum, qaoad yixero, obnoxium me tibi ac vinculo quo- 
dam inenodabili devinctum esse [scias], omniqne opera, studio, 
qnod gratum tibi ac utile fore intellexero, conabor efficere. — 
De M. Jo[anne] Ratpsbonensi] \ — Vale feliciter in eum (!), qui 
pro Dostra omnium salute filium suum in mundum mitti et 
nasci voluit. De cuius natiyitate Yirgilius septimo Eneidos ita 
exorsus est: »Jamque aderat promissa diese Vi[de] i[n] Probo *. 

Datum Aug[uste] in crastino circumcisionis. 



48. 

Hermann Schede! an Jacob [Sam]. Augsburg 1463 

marz 4. • 

clm. 224 f. 286. Gonoept. 

Scherzhafter glückwunsch zur erlangung der 
pfarrei. Ermahnung, d er weltlust zu entsagen. 

Quod nuUas hactenus literas meas ad te dederim, neque 

negligencia fuit neque oblivio tui. Expectabam in dies nun- 

cium , qui aliquid de bis honoribus referret , quos maximos 

iamdudum quamplures te adeptum dixerunt. Nam et ego in 

primis ad eam ipsam rem totus rerum novarum expectacioni 

intentus. Hec res effecit, Jacobe carissime, ut ea, que ad te 

scribere constitueram, eousque differrem, donec tue cumula- 

tissime felicitati gratularer. Sed postquam res ista non modo 

sermone hominum, — qui frequens erat — set literis tuis certa 

* 
1 Ausführung des hier angedeuteten clm. 418 f. 265^ [s. o. s. 97 ^] : 
»Domino d[octori] meplurimum recommendatum fadto. Nescio, in quam 
partem taciturnitatem tanti viri accipere debeo. Optarem, sepius eins 
elegancia videre scripta. Forsan virum pluribus ornatum scribere pu- 
sillo paucis instructo excusat.« 2 clm. 418 f. 265*>: »Jamque aderat 
promissa dies» quo tempore primum extulit os sacrum divine stirpis 
origo missus in imperium venit in corpore virtus. Maxima deo subest 
cari genitorisymago.« Zum Probus s.o. s. 67^ 3 Antwort auf den von 
Wattenbach [Forschungen XI , 856] mitgeteilten brief Jacobs vom 17. 
februar 1468. 



102 

fuit, tanta voluptate affectns sum , qnanta certe summa erga 
te et fides et benivolentia mea afferre potuit. Georius itaque, 
scortorum patronus optimus, una cmn Älexandro concapitulari, 
qui tunc Auguste erat, scorta tum plura convenit, que avide 
tue congratulabantur dignitati, fecissentque hoc idem multo li- 
bentius, si te presente tripudium ingens ipsis facere licuisset. 
Spero, multum addidisses veteri ^ amori tuo (et) nee minus 
antique gracie, si ex ipso vultu, si ex voce et ex ipsis denique 
oculis eorum in te animum et in omnes fortunas tuas per- 
eepisses. 

Suspicor, eodem te laborare morbo, set noii, queso, amplius 
uno et vano labore muHercularum vitam tuam consumere. Vellem 
utique, ut valetitudini tue potius, quam illecebris inservires. 
Age penitentiam per hoc sacrum, quod restat, tempus vel su- 
premum saltem triduum ante pasca, yitam ut declines a lu- 
bricis, soUicito. Scio namque, quantum horum commemoracio 
integracionem veteris lascivie prestat, testante poeta : »Amores 
sibi somnio fingit.« Tarnen cum nuUa remedia, que vulneri- 
bus adhibentur, tantum faciunt dolorem, quam que sunt salutaria, 
floridam tuam adolescentiam ingenitamque tibi virtutem in 
omnes et tuum, quem deus suo tempore postulabit spiritum, 
contemplando tibi obicio, a quibus autem quid dispensator 
lucri talentorum inveniet, queso, si yeteranum et nunquam te 
in castris tyrannum prospexerit? Grede mihi, sertus dilacio 
usuram pariet et retractam lento gradu vindictam suplicij com- 
pensabit gravitas*. Hec breviter torrens in me evomuit Spi- 
ritus ', ut plures mecum et, si minus, te saltem reducerem ad 
superos. Nam quid est, quod excussos cottidie agitas renes? 
Claude rivos, sat est, prata biberunt. 

Vale, decus meum precipuum, et ut tue ad me sepius con- 
volent litere, apprime oro. Ex Augusta 4"* marcij 1463. 

l cod. vetus. 2 cod. gravitate. 3 Vgl. oben nr. 83. 



108 



49. 

Hermann Schedel an Hartmann Schede). Augsburg 

1463 märz 22. 

olm. 224 f. 268 einlage. Reinsohrift, aber ohne adresse ^ 

Sichert ihm seine Unterstützung beim patruus 
Marcus zu, dass er nach Italien gehen könne. 

Se totum plurima cum salute, patrue carissime. Reddite 
sunt mihi litere tue suayissime, quas libenter accepi diligen- 
tissimeque perlegi. Gaudeo, Nurembergam te salmm yenisse *, 
eo presertim tempore , quo pestis ipsa deseyire desierit. Ro- 
gas, me super festo ostensionis reliquiarum [april 22] Nu- 
rembergam petere. Gererem morem tue ayidati, nisi yaria 
tunc incumbencia me retraherent. Tempus namque instat, 
quo plures tunc ad sumendum medicinas se disponunt, 
causa preseryacionis a morbis futuris. Prohibent eciam dis- 
crimina yiarum circumquaque perstrepencia , quare me excu- 
satum habeas obnixe oro. Gauderem, tecum constitui, sperarem, 
cuncta in bonum ordinäre et duriciem, quam forsan patruus 
noster ' tecum agere pretendit, ut scribis, lenire. Scio, quod 
durus est et grossus. Flecti tamen poterit, nam sororio meo 
rem ipsam scriptis meis commisi, ad quem refugiam habeas. 
Propositum tamen tuum qualitercumque intrandi Ytaliam pro* 
sequi hortor et consulo, et ut ad me yenire yelis in tuo in- 
gressu obnixe rogo. Habebis ad nutum comitiyam huc pro- 
ficisci cum mercatoribus, qui dietim a Nuremberga yeniunt. 
Scrutinium patruum nostrum aut sororium ut habeant, soUicito. 
Quecumque tecum deliberayeris facienda, tuis me scriptis cer- 
tum redde et ego yicissim, que mihi facere yidebuntur, con- 
silio m eliori, quo potero, respondebo. Vale feliciter. Raptim 
yelociter propter inopinatum satis recessum presentis ostensoris, 
quem tibi recommitto, in suis agendis tuum communicare au- 

xilium yelis apprime rogo. Extitit famulus meus per biennium 

« 
1 Erstes conoept Hermanns auf f. 286^. Formelhaft zugerich- 
tete abschrift Hartmann Schedels ohne datum und Unterschrift clm. 
418 f. 266. 2 Dort weist ihn ein schreiher vermerk zum 18. märz nach 
s. Wattenhach i. d. Forschungen XI, 363. 3 Marcus. 



104 

et se ad universitatem dare intendit, nisi pestis eum prohibeat. 
Ex Augusta feria 3* post dominicam letare anno 1463. 

Hermannus Schedel doctor etc. 



50. 
Hermann Schedel an [Ulrich Gossembrot. Augsburg 

1463] \ 

clm. 224 f. 818^. Goncept. 
Ermutigt zu kräftigem auftreten im streit um 

seine pfründe. 

Colendissime preceptor. Superioribus diebus binas yestras 
reeepi literas , cum facunde tum benevolenciam amiciciamque 
singularem pre se ferentes, quibus et tantus verborum ornatus 
tantaque sentenciarum gravitas inest, ut unde sumam exordium, 
nil sane quippiam(!) oecurrit. Nam si vicissim inter scri- 
bendum vobiscum certare velim, optimis racionibus me oppug- 
nabitis. Amor tamen meüs erga vos id suplebit, quod facundia 
negat. Verum, eum vos amem, vestra non amare commoda 
non possum, nam ut comico plaeet: »Eciam curandum est, 
res amici in tuto ut siet.« Cum enim vos compluribus [rebus] 
tum emoiumenti tum et honoris gracia in curia imperiali in- 
tentum sciam, unum tamen vos hortari summopere cogor ob in- 
natam — ut ita dicam — erga vos benivolenciam, ut providencia 
summa, non metu, ymmo animo forti causam vestram ex parte 
prebende S. Mauricij contra adversarios vestros, non unum ymo 
complures, ut ex Valentine * modo intelligetis, agere velitis. Michi 
credite: bec vita istudve tempus alios, quam putatis, exigit 
mores. Undique providere, cavere et invigilare necessarium 
vobis duxi. Hec confidenter scribo ad eum, qui ex paucis 
multa intelligere norit. In multis sub silentio preterire cogor. 
Pleraque ex Valentine nostro percipietis, cui plura innotescunt, 
qui ne vacuus a me discederet, has ad vos dare literas volui, 
vestras visurus quamprimum obnixe rogo, cum mihi semper 
gratissime sint ^ '. 

1 Adresse nach nr. 46. Datum nach einem ersten entwarf aaf 
f. 286b, gleich auf das erste concept von nr. 49 folgend. 2 Eber. 

3 Folgen phrasen, 



105 



51. 
Hermann Schedel an Hartmann Schedel. Augsburg 

[U63 mal ff.]. 

clm. 418 f. 266. Abschrift Hartmanns K 

Hilligt seinen entscbluss, medicin zu studiren. 

Pest in A ugsburg. 

Yenerabili arcium doctori domino N. sibi carissimo *. Sa- 

lutem plurimam dicit '. Littere tue facunde tuo nomine mihi 

reddite in dies magis magisque singularem in me beniyolen- 

eiam tuam ostendnnt. Tute scis, quantum te diligo observo- 

que et quam magno te studio oraverim, dum abhinc recederes, 

ut te bonarum arcium disciplinis traderes. Et quia ex tnis 

nunc scriptis intelligo, te facultati medicine operaro velle dare, 

quod et laudo, cum te arti tradere cupis, que humano generi 

amplissimam semper consuevit commoditatem afferre et que 

hominem ipsum a multis profecto calamitatibus et laguoribus ' 

optime sublevare novit. Consueyi ego semper hanc, in qua 

professus sum, facultate[m] magnipendere pre ceteris, cum du- 

cem habeat racionem, hoc est naturam ipsam, in qua sua iecit 

fundamenta, leges vero et presertim eam, quam plerique adi- 

piscuntur, iuris videlicet pontificij facultatem pro voluntate et 

arbitrio maiorum esse oonditas. Idcirco non iniuria te hortor, 

ut propositum tam salubre effectualiter quamtocius contendas 

prosequi. Nam quicquid ingenio, oonsilio omnique conatu ad 

id te consequi facere potero, illud satis me factnrum tibi pol- 

« liceor. — Postremo ut te noYarum rerum participem reddam, pe* 

stis ipsa iam aliquot diebus in parrochia sancti U[dalrici] se* 

yire cepit, tamen remisse satis ^. Nescio, quid de futuro deus 

* 

1 (JnYoUständigeB concept Hermanns clm. 224 f. 288, rückblatt zu 
f. 273, danach datirung zu 1463 [s. nr. 47]. womit «timmt »dam ab- 
hinc recederes«, da Hartmann am 9. mai 1463 in Aagsbarg nachweis- 
bar ist 8. Wattenbach i d. Forschungen XI, 364. 2 Am oberen rande, 
fehlt im concept. Die bezeichnung doctor wohl absichtlich irreführend. 
3 Concept folgt : patrue carissime. 4 = langnor s. Dieffenbach. 5 
Vgl. Städte-Chroniken V, 293 und Hermanns Notat in dm. 363 [For- 
achongen XI, 355]. 



106 

sua gracia permittet, ütinam singula Bua gracia in bonnin 
et salubrem statum bumani generis disponerentnr. Quid yero 
de tuis preconceptis disponere volueris^ me certum tuis &cias 
scriptis. Vale felieiter et me N. J. ceterisque singulis amicis 
et fautoribus recommendatum habeto. Ex [Augusta]. 



52. 

Hermann Schedel an Hartmann Scbedel. Augsburg 

[1463 juli]. 

clm. 418 f. 258^ Abschrift Hartmanns \ 

Ankauf raedicinischer buche r. Pest in Augs- 
burg. 

Salutem plurimam dicit. Patrue amautissime. Dedi hijs 
diebus operam iuxta optata, si quos libros pro tuo studio 
inchoando hie venales reperirem, quos profecto nusquam re- 
perire potui, cum tales perraro apud nos venales sint, saltem 
tibi utiles. Opus enim est pro principio tui studii ac funda- 
mento capeseendo primus Avicenne et Afforismi Ypocratis cum 
commento Galieni et alijs, Tegni videlieet etc., qui liber ap- 
pellari solitus est ars commentata, apud Ytalos artisella ^, quos 
si in futurum venales reperero, comparare tibi eos non omit- 
tara. Suadeo tarnen fraterne, ut originalibus semper insudas, 
nee ingenium tuum extravagari sinas. 

Unum est, quod tibi obticere nequeo, p[atrue] dilectissime. 
Multa enim sunt, que timorem quandoque incuciunt, magis ta- 
men me terret buius anni pestilencia, que, quamquam parva 
adhuc nobiscum pro omni suspicione fuerit, ne tamen super 
autumno invalescat pertimesco. Pociores buius loci homines 
utriusque sexus pestem ipsam timentes catervatim tuende sa- 
lutis gracia recedunt '. Sed quid ? Inducenda sunt arma for- 

**^ 

1 Wenig abweichendes, jedoch unordentliches concept Hermanns 
clm. 224 f. 288. Danach zum vorigen gestellt. 2 Vgl. z. b. dm. 

168. 187 und im allgemeinen Aschbach, Dniv. Wien I, 320. 3 »Und 
als es nun kam gen saut Jacobs tag anno etc. 68 [juli 25], da erst ward 
den reichen leuten grausen und fluhen sicher gar vil, daß man es . wol 
prüefet ze kirchen und zu straß.» St. Chr. V, 1. c. , . 



107 

titudinis ac omnis ferenda fortuna est. Nam ut Giceroni pla-* 
cet, ea condicione nati sumus , ut quicquid adversi evenerit, 
equo animo ferre debeamus. At Yirgilius noster: »Multa dies 
variusque labor mutabilis evi retalit in melius, multos alterna 
revisens lusit et in solido rursus fortuna locavit.« »Omnium 
eciam rerum vicissitudo est^c ait Terencius tuu8. Faxit deus 
8ua benignissima gracia, ut et hijs malis tandem finem salu- 
brem imponat. Vale prospere, p. nostro N. et . . * fratri ce- 
terisque consanguinitate nobis coniunctis plurimum me recom- 
menda, singulariter d. doctori N., cuius tarnen scripta semel 
videre cuperem. Nescio, quam ob causam taciturnitatem tan- 
tam erga me babuerit, cum superioribus annis frequentes sue 
faerunt apud me epistule. Ex A[ugusta]. 



53. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. [Augsburg 

1463 herbst]. 

clm. 224 f. 26 einlage in verso. Reinschrift ohne adresse und Unter- 
schrift ". 

Schilderung der pest in Augsburg. 

Salutem plurimam dicit. Patrue carissime. Tuas per- 
optatas amore et caritate refertas suscepi literas et quod hijs 
diebus meas ad te non dederim, non obliyione tui id factum 
esse credas , set pocius multarum rerum culpa, presertim in 
hac tempestate pestis, que aput nos adhuc acerbe grassatur, 
ut magis de modo moriendi cogitem, quam ut epistulam dic- 
tare eurem. Et si liceret, merito hanc ipsam pestem noxiam 
execrarer, que non modo fortunas hominum et salutem incom- 
modis affecit ac detrimento, set et eos, qui mihi comodi plu- 

1 Marcus und Johannes. Der hrief ist also nach Nürnberg gerich- 
tet. Aufenthaltsnachweise Hartmanns dort s. Wattenbach 1.. c: Im 
concept fehlt dieser schluss leider, so dass wir nicht feststellen können, 
wer der doctor N. ist, der doch wohl in Nürnberg gesucht werden muss. 
Vielleicht Zolner, s. nr. 55. 2 Wenig abweichendes concept f. 288^, da- 
nach zum vorigen gestellt, eine erste reinschrift f. 98 einlage. 



108 

ries fuere, disiunxit, et quoram absenciam lamentor ac doleo. 
Guperem quantocius reverti. Omni enim praxi careo, nuUam 
yisito formidinis causa, nee quemqaam yisiiare adstringor, 
quod et hoc tempore placet. Omnes enim, qui peste egrotant, 
quantocius se expediunt propter eins maliciam intensam ac 
venenosam , in quasi non perceptibili tempore humores cor- 
poris et cor inficientem , cum eciam eins crisis plus morti 
attineat quam sanitati, quia in ipsa corrumpitur principium 
vite, teste Galeno 2"* Afforismorum, quare et hunc, quem in- 
vadit, cicius perimit. Terribilis est, patrue carissime, huiusce 
rei recordacio. Nam cum video et audio, nunc illum, modo 
istum efferri tradique sacerdotibus — quorum est yivos et 
mortuos manducare — ignoro, quando citator assit, qui me ad 
suum tribunal vocet ^. Nee contenta finibus nostris, set in lon- 
gum latumque fimbrias suas in dies usque in extrema, ut timeo, 
terre conatur extendere et, ut audio, montes iam attigisse et 
Ytaliam in plerisque locis occupare cepit. Eam igitur, ut te- 
cum senciam, in hoc turbine rerum adire quovismodo dissuadeo. 
Censui mecum bunc luctuosum et acerbum casum hominum 
animo forti ferendum, cum et clarorum hominum fortunas ad- 
yersas nonnumquam me legisse meminerim et tarnen demum 
salvos evasisse. Valeo enim ego, nee quicquid hactenus sinistri 
omnipotentis dei gracia intervenit, quin sim corpore sanus. 
Preservayi me nutu dei ab bac tremenda peste hucusque re- 
medijs congruentibus. Ea igitur in me proficere faciat lon- 
geye ac me in sui obsequium singulari sna gracia conseryare 
yelit per tempora diuturna humillime precor. 



54. 

Hermann Schedel an einen unbekannten geistlichen. 

[Augsburg 1463] nov. 23. 

clm. 224 f. 294. Goncept. 

Meldet den tod des herzogs Johann y. Baiern. 

Pest in Augsburg. 

* 
1 Vgl. Enea Silvio ep. 88 , von der einzelne sätze wörtlich be- 
nützt sind. 



109 

QrÖastenteils gedruckt ron W. Meyer i. d. Sitzungsber. d. Münch. Aka- 
demie. Plulo8.-philol. Glaste 1885 p. 869 ^ Am schlius steht noch : 

Precandus esset deus ipse, quatenus sua benignissima gra- 
eia misericorditer nos respiceret et quamquam, ut v^ulgo hie 
dicitur, d. Cardinalis non sponte, set coactus et instigatus man- 
dayerit, hie cantari missam semel in ebdomada, paueis adiunc- 
tis indnlgencijs, cum tarnen pro areenda aut fienda pluvia etc., 
ut horrea fmmentis implerentur , iam duduni indulgencijs et 
processionibus ordinandis aliquando semper largior fuisset, hec 
et alia aput vulgum ventilata hijs diebus aliquando audire 
dolui. Testor deum, egre me ferre, com obloqui audio statui 
spiritnali aut detrahere sacerdotibus 



55. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. [Augsburg 

1464 nach fasten*]. 

clm. 224 f. 230 einlage. Reinschrift ohne adresse und Unterschrift '. 
Übersendung medicinischerbü eher [nach Padua]. 

Salutem plurimam impartit. Patrue amantissime. Litere 

tue mihi admodum tarda iuxta datum earum presentate, valde 

miror. Antequam enim mihi presentabantur, Nurembergam de- 

late fuerant. In quibus earenciam librorum medicine pro 

studio ineepto ac tibi eosdem comparari per me summopere 

optari intelligo. Gererem morem voluntati tue, si venales, ut 

autumas , occurrerent. Multis iam annis per loca distancia 

valde pro bono habendo Avicenna laboravi , set nnnquam op- 

tatum consequi potui. Perrari sunt libri tales aput nos et si 

quandoque reperiuntur, pro maximo tarnen venduntur precio. 

Recordor me ante aliquot tempora conspexisse Avicennam ma- 

gistri Heinrici Gzolner ', qui mihi parum tunc placnit. Credo, 

« 

1 Datirung nach nr. 56. Die Jahreszahl gesichert durch die er- 

vähnung Hartmanns in Venedig s. Wattenbach 1. c. 864. 2 Wenig 

abweichendes concept dazu fol. 26 einlage. 3 Nürnberger arst, unten 

nr. 71 wieder genannt Einen brief Peter Luders an ihn erwähnt 



110 

si egregij aliquid pre se ferret, minime venalem exhiberet. 

Melius tarnen ipsum conspiciam , cum Nurembergam venero, 

« 
Wattenbach i. d. Zeitschrift f. Ö. d. Oberrheins XXII, 53. Über seine 
beziehnngen zu Hermann Schedel giebt aufschluss die auch sonst inter- 
essante Vita, welche Hartmann Schedel Zolners receptbuche [clm. 644] 
vorgesetzt hat : »Henricus Zolner, alias Gurtler, Nuremberge ex honestis 
parentibns ortus, in baptismo Henricus vocatus, ex parentela Zolner die- 
tus, ex patre, zingulatore artifice, Gurtler appellatus. Is postquam ru- 
dimenta grammatice adeptus fuit, gymnasium Liptzense adiit, tibi bo- 
nis artibus operam dedit. Post temptamen ad magisterium admissus, 
experimentum attemptans in rubeto noctu ad fugandum monedulas e 
ioeo sive ad captandum amorem alicnius persone a cnstodibus murorum 
deprebensus ac universitati presentatns et ob id a magisterio sospensus, 
consilio tarnen sociornm, qui cum eo in examine magisterii fuerunt, et 
precipue Hermanni Schedel Nnrembergensis vicecancellarium d. episco- 
pum Merseburgensem adijt, ex donacione vini Rivol^ admissionem im- 
petravit. £ffectu8 igitur artium roagister pro consolacione parentam 
Nurembergam petiit, deinde adium^nto eorum Italiam ingressus arti 
medicine operam dedit. Post longum auditum doctorum ac visionem 
practice insignia doctoratus adeptus, iterato patriam aggrediens varia 
experimenta Nuremberge et fecit et audivit, que partim scripsit et non- 
nulla in isto libro manibus proprijs perscripsit. Admodum autem ve- 
rens pestilenciam ideo pleraque de ea collegit et pulverem indubitatum 
contra hunc morbnm dispensavit. Ingruente autem morbo, ut caupivis 
ageret, Nurembergam per unam portam exiens ad loca sana, non quies- 
cens, donec totam Nurembergam ex permutacione locorum circuiret, quo 
usque pestis desevijt , eandem portam iterato intravit. Post longam 
practicam vocatus ad curiam Ludovici principis Havarie [vgl. Oberbayer. 
Archiv IX, 365. 376], cum post aliquam moram curialium mores ac ne- 
fanda dicta sibi displicerent, ad patriam reversns [1460 v. 1. s. c.], ut 
animum ad religionem, ad quam diu aifectum habuit, adimpleret. Fuii 
autem homo crassns, facie rubeus, iocundus ac plenus iocis, omnes notos 
Sweinßor appellans, sepius in usu habens esum reubarbari cum mal- 
vasia, quod vinum sepe in usu habuit. Varia quoque experimenta ex 
mulieribus ac experimentatoribus perlustravit ac nonnulla in scripta 
redegit. In propria autem domo in platea dicta Cromersgeslein [s. St. 
Chr. XI, 575 z. 9J cum clavigera propria habitans, licet antea sub Ca- 
stro in domo aciali [eckhaus (s. Dieffenbach s. v. acialis). »unter der 
Veste«] moram traxit. Tandem, quod dudum animo conceperat, relicto 
seculo ordinem fratrum ordinis predicatorum Nuremberge ad vicinos 
snos ingreditur; Tedio autem in cousuetudine vite, relicto ordine, post 
pauxillum temporis ad lares proprios redijt. Premeditato deinde animo 
iterum abiciens vanitates seculi, ordinem sancti Benedicti ad sanctum 
Egidium elegit [1469 dei. 6, s. Kern, jEonr. Herdegen« :Denkwürdig^ 



111 

nti post festa facere deliberavi. Ut tarnen absque libris nae- 
dicine te non relinquam, emi hijs diebus cerfcos libellos et 
aliqDOs ligare feci , primum videlicet Avicennam , Afforismos 
Ypocratis cum commento Qalieni in bona satia litera et bene 
examinata, viaticum Constantini, Constantinum in Pantegni et 
aliquot quaternos solutos continentes in se pronostica Ypocra- 
tis et regin^en acutorum iuxta antiquam translacionem cum 
commentis ^, ut yidebis, quos tibi mittere curavi Venecias ver- 
sus cuidam mercatori Conrado Stepeck de Nuremberga de so- 
cietate Ulrici Arczet de Augusta ', quos tibi, quantocius ibi ve* 
nerint, meo nomine presentabit. Nichilominus operam in dies 

* 

keiten 4dJ, ubi snb noviciata longiiis moram protraxit. Cum autem 
longaa oradones audiret et sine esu carnium ac in cellis vivere deberet, 
reliquit habitum et seculum repetijt. Tandem, nt voto satisfaceret, mi- 
tiorem ordinem elegit et monasterium in Neunkirchen, distantem tribus 
miliaribns a Nuremberga, ordinis canonicorum regnlanum ingresaus, in 
quo ut animum stabiliret, post noviciatum professionem fecit. Effectus 
igitnr canonicua regularis in Neunkirchen obtenta dispensadone ad sa- 
cerdotium promotns , postea missas plures cum gradarum acdone ad 
tempns deo persolvit. Postremo ingruente epidemia pestis , quam se- 
pins timebat, enm invasit, cumqne senio gravaretur et invalescente 
morbo snmptis divinis sacramentia vitam cum morte commutavit [1474 
HO?» 6 nach clm. 533, Schedels hauskal ender], sepuitns in eodem mona- 
sterio, cuius anima in eterna vita quiescat. Is cum plnres libros medici- 
nales reliquisset, inter ceteros cum sparsim hunclibrum coUegisset, et alios 
libros ad varia destinasset, hunc librum dominus Lanrentius Kauer, frater 
Stephani Kauers aromatarij, in eoloco canonicus, obsingularem amiciciam 
et benivolenciam, quam ad me Hartmannnm Schede), arcium et medi- 
ane doctorem, in primordio doctoratus gessit atque ob familiaritatem, 
quam cum Hermanne Schedel doctore, patruo meo, habuit, a. d. MGGCCG 
mihi dono dedit. Quem librum postea decorare feci atque in ordinem 
redegi, vitamque eins, quantum mihi innotuit, et a patruo relatum fuit, 
perscripsi, ut posteri diligenciam priorum considerent et medici pro uti- 
litate egro[to]rum aliquid exeerpere possent ad laudem summi medici. 
Amen.« — Aus cgm. 664, einer von Zolner 1446 [?] in Danzig gekauf- 
ten handschrift, in die er hinten ein paar briefformein eingetragen hat, 
erfahren wir noch, dass er 1439 rector Scolari um bei St. Sebald in 
in Nürnberg war. 

l Vgl. oben nr. 52 und Hartmanns Vorlesungsverzeichnis aus Padua 
bei Wattenbach 1. c. 364 f. 2 Sohn des gleichnamigen, der als grün- 
der der ersten grossen handelsgesellschaft in Augsburg gilt s. Städte- 
Chroniken V, 72 ff. 



112 

optimam adhibeo, si quos renales et utiles reperero, ut tibi 
eo6 comparare non omittam. Mallem egregios tibi emere li- 
bros, si renales occurrerent, quam scartibellos ^ ac inutiles et 
incorrectos precio magno comparare. Vale et fata toa secun- 
dent studia. Rogo, ut scrutinium babeas de practica magistri 
Michaelis de Savonarola de Padua de febribus, quam si per- 
scrutando reperires, facerem complere defectum, quem alias 
cepi'. Certum me reddas tuis scriptis sepius et valetudinem 
tuam omnino intimare non postponas. Castodiam corporis hijs 
temporibus bonam adhibeas, ne si te aliquo morbo gravi — 
quod absit — egrotare contingeret, ut absque magno la» 
bore [bricht ab] 



56. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. [Augsburg 

1464 april ff.] 

clm. 224 f. 71 einlage in verso* Gonoept. 
Bemühungen um medicinische bücher. 

Patrue carissime. Proxima quadragesima elapsa meas ad 
te dedi literas ' cum missione quorundam libellorum. Nescio, 
an ad tuas pervenerant manus, posthac nulla a(d) te recepi 
scripta nee patruus noster Marcus, cum quo Nuremberge con- 
stituebar in festo ostensionis reliquiarum [april 13]. Miramur 
omnes de tarditate scribendi, cum in dies nuncij copiose oc- 
currant. Habai scrutinium sufficiens de libris medicine com- 
parandis Nuremberge, qui nusquam renales reperiebantur, sat- 
tem alicuius raloris. Expecto hie Auguste adrentum quorun- 
dam, qui cum conspectui meo pyesentabuntur, singillatim scrip- 
tis cum proximo occurrente intimabo. Adhibui rerera hac- 
tenus in ipsis comparandis operam meliorem, quam potui (et) 
nee minus in futurum faciam. Certum te de hijs et omnibus 
oportunis reddam semper scriptis meis. Vale. 

* 

1 8. scartabelltts bei Du Gange, Glossar. 2 Vgl. oben nr. 14. 

3 S. nr. 55. 



113 



57. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. [Augsburg 

1464 nov. flf.]. 

dm. 224 f. 280 einlage in yeno. Gonoept K 

Meldet den kauf medicinischer bücher fürHari- 

mann. 

Salutem plurimam dicit Superioribus diebus, patnie ca- 
rissimef dum binas a te recepissem literas, sensi te aliqnaliter 
mihi fuisse indignatam, eo quod libros iamdia optatos nondum 
miserim et tuas abiectas, ut scribis, aput me esse literas , ex 
quo ^o omnem in ipsis comparandis per bosce dies fece- 
rim diligentiam. Set cur tarn longo tempore res dilata est, 
hijs paucis accipe. Patronum librorum ita tenacem reperi, 
quod remissius aliquamdiu dare noluit quam pro 130 flor. 
reynens., pro qua summa accipere omnino recusavi, cum ipso- 
rum valorem summa hec nimis transcenderet. Tandem ple- 
banus sancti üdalrici Auguste', fautor mihi sincerus, aput 
quem libri resistebant, meo iussu de finali responso habendo 
scripsit patrono librorum ^ suadens sibi , uti plenariam in 
eis vendendis traderet potestatem, quod aliquamdiu facere 
renuit. Noyissime, quod sperabam, impetravi, sub ea tarnen 
forma, ut aliqnid ad centum aureos adiceret, quo cognito (!) ' 
paucis interrenientibus forum ultima die octobris perfecimus, 
et centum pro ipsis mox solvi aureos. ünum tamen adiecit, 
postquam patronus una dierum Augustam veniret, in suple- 
mentum 1 flor. pro piscibus exponerem, (et) quem mihi fayo- 
rabilem cognoyi ^. Placuit forum nee minus libri ipsi. Con- 
traire nolui. 

* 

1 Erster entwarf ibid. f. 30 einlage in verso. Datum nach dem 
inbalt. 2 Es wird der Stftdte- Chroniken Y , 820 genannte Johannes 
Ruch V. Nördlingen sein. Seine ausführliche biographie giebt Wittwer 
[Steicheles Archiy III, 297 ff.] , wo aber öttingen als sein geburtsort 
genannt ist. Als pfarrer ist er schon 1458 nachweisbar s. Mon. boica 
XXIII, 522. 3 Verschrieben für composito ? 4 LTrsprünglich stand 
>et cum mihi favorem adesse cognoacerem, contraire nolui.« Dies dann 
durchstrichen. 

Sohedel. g 



114 



58. 

fjermann Schedel an [den abt der Nürnberger kar- 
thause (?). Augsburg] 1464 nov. 9. 

clm. 224 f. 277^ Concept 

Bittet seiner verstorbenen angehörigen im ge- 
bet zu gedenken. 

Religiöse pater! Ego, qni ab ineunte etate ordini Car- 
tusiensium semper affectus fui, contigit, nt retroactis annis ex 
speciali gracia in capitulo generali , qnod tunc Nuremberge 
celebrabatur, de consensu patrutn ibidem tunc existencium par- 
ticipacionem bonorum in vita pariter et in morte per totum 
ordinem Cartusiensium pro me, parentibus, fratribus et so- 
roribus meis obtinerem, quod et semper magnifacio. Ea ergo, 
qua decet, humilitate, nosomnes vestrisrecommeDdo orationibus 
deyotis, supplicans humillime, ut et memoriam eorum defune- 
torum, patris videlicet et aliquorum fratrum et sororum, qui 
ex hoc mundo feliciter in domino migrarnnt, participem bonis 
per Yos factis et fiendis reddere velitis. Mercedem ab eo, qui 
omninm largifluus remunerator existit (et me) immarcessibilem 
recipietis et me vicissim [ad ea], que pro bonore, utilitate 
ordinis umquam facere potuero, obligatum (me) semper habe- 
bitis, dum spiritus hos regit artus. In die Leonardi 1464 ^ 



59. 

Heinrich Lur an [Leonhard Gessel]. Dillingen 1465 

febr. 1. 

clm. 24847 f. 245—255. Abschrift «. 

Ermahnung zum beschaulichen leben und zum 

Studium der mystica theologia mit ausfällen 

* 

. 1 Das gabenbuch der Nürnberger karthause yerzeichnet z. jähr 
1478 doct. Hermann . Schedel mit einer gäbe von 4 bücbern und 10 fl. 
Roth, Gesch. und Beschreibung der Nürnb. Karthause 91. 2 Über den 
codex yg]. die einleitung ; grösstenteils mit ihm übereinstimmend ist ein 



115 

gegen die litterae seculares, denen er selbst 

einst ergeben war. 

Carissimo et docto fratri in ocio deliciaram residenti Hein- 
ricus Lur bene mori cum Balaam desiderans salutem anime et 
corporis sanitatem. Philosopbi seculi solent amorem veterem 
amore novo quasi clavum clavo expellere, quod et Asyero Sep- 
tem principes Persaram fecere, ut Fasti regine desiderinm alia- 
rura amore compescerent. Uli vicium yicio, peccatum peccato 
remediantur. Nos autem, qni hactenus amavimus buius seculi 
vanitates et nimia dilectione dileximus transitoria, ocinm et 
res temporales, amore divinarum rerum vicia superemus, ocia 
spernemus et fornicacionem fugemus. Declinemus a malo, fa- 
ciemns bona, queramus pacem et illam prosequamur. 

Sane, mi frater, descripturus cursum yite mee ostendam 
tibi domini viam, per quam oportet ire versus portum pa- 
trie concupitum. In primis iuventutis et adolescencie fiorem 
in vanitatibus seculi expendi , in universitatibus tersi dentes 
vanis fabulis cum beato Jeronimo, librum Ciceronis legi , fig- 
mentis paganorum diligenter adhesi, magisterium et cathedram 

super alios usurpayi ^, ut certis sophismatibus et insolubilium 

♦ 

jetzt nicht mehr bekannter codex ans Ulrich nnd Afra (wohl aus Lars 
eigenem besitz), verzeichnet bei PI. Braan, Notitia de codd. mss. VI, 92. 
Ober Lnr vgl. die folgende note; Geasel ist bereits oben nr. 16 u. 39 unter 
den freunden Schedels genannt, 1436 erscheint er als procurator der deut- 
schen nation in Bologna, 1437 und 1438 als publicus notarius ebenda 
8. Friedländer und Malagola, Acta nationis Germanicae universitatis 
Bononiensis 182. 184. An ersterer stelle noch folgender eintrag: »Do- 
minus Leonardus Gässel deFranconia canonicus ecclesie Sancti Mauricii 
Augustensis, rector parrochialis ecclesie in Remeterhusen, necnon et ca- 
nonicus S. Arsatii in Ylenmönster Frisiensis diocesis [al. man.: hodie 
vicarius generalis domini cardinalis et episcopi Augustensis dyocesis] 
dedit X solides Bononinorum.« Ihm widmete Blumenau 1457 seine Hl- 
storia de ordine Theutonicornm cruciferorum [SS. rer. Prussicarum IV, 
35—67]. Ein rechts gutachten von ihm erwähnt Herrmann in d. Ger- 
mania XXXV, 48, ein anderes in cod. 664 2^ der Münchner univ.-bib- 
liothek f. 100, vgl. f. 148. Eine interessante gescbichte über ihn Städte- 
Chroniken y, 268, XXII, 181; Franks Annalen in Steicheles Archiv II, 
112. Das beste geben die nachfolgenden briefe. 

1 In Leipzig ; s. F. Zarncke, Die urkundlichen Quellen z. Gesch. der 
Univ. Leipzig [Abhandlungen d. sächs. Gesellschaft d. Wissenschaften. 

8* 



116 

fallaciarum argumentacione concluderem ac fallaci yerborum 
arte alios superarem, minime advertens illum caDonem xxxvii* 
distinccione dicentem : »Nonne vobis yidefcur, quod in yanitate 
sensus et obscuritate mentis ingredi[tar] , qui diebus et noc- 
tibns in dyalectica arte torquetor?« Theologiam scolasticam 
unico oculo inspexi , sanctam et misticam despexi. Deinde 
cemens, quod iuriste et homines mundani fuerunt com poten- 
tibus et principibus primi, transtuli me ad canones et imperiales 
leges \ ut inibi discerem [f. 245^] iura peryertere, lites suscitare 
et transacciones rescindere, yeritatem subprimere et equitatem 
yendere. Post hec yeni ad curiam spiritualis principis ^ et ad 
Basiliense concilium. Reperi in eisdem et in Romana curia 
homines diyinos et ülixes, id est yiros Tulianice eloquencie et 
yulpine astucie, inter quos comparui, uti yespertilio inter aves 
rapaces. Sepe tarnen a simplici gallina deprehensa fuit yulpes 

* 

Philos.-hist. classe bd. 2] p. 586: Heinricus Lür de Kirchberg, m[agi- 
.Bter] als rector za 1437 Wintersemester; p. 802 derselbe als decan und 
yicecanzler der artistenfacultät 1438 Wintersemester. Seine biographie 
bei Wimpina, Catal. illustrium scriptor. in Lipzensi academia nr. III, 
wo jedoch die angäbe natione Misnensis falsch ist, wie ein yergleich 
mit Zarncke 1. c. p. 802 zeigt [natio bayaricaj. Es dürfte also das 
Eirchberg auch nicht in Sachsen, sondern in Süddeutschland [bei Braa- 
nau am Inn oder im württemb. Jagstkreis ?] za suchen sein« Wimpina 
erwähnt dann auch die Schriften Lurs, grammatische und philosophische 
commentare. — An der identität mit unserm briefschreiber ist nicht 
zu zweifeln, da er auch in clm. 7491, wo eine exhortatio ad derum 
ecclesiae Augustensis 1452 von ihm steht, Heinricus Lür de Eirchberg 
heisst, und auch Hermann Schedel ihn unten s. 135* als professus in 
theologia in universitate Lipzensi erwähnt. Merkwürdig ist nur, woher 
Wimpina die übrigens sehr nichtssagende grabschrift hat. 

1 Doch wohl in Padua, wo er nach nr. 62 [unten p. 131 ; vgl. nr. 68] die 
bekanntschaft Gessels machte. 2 Des bischofs von Trient? Vgl. Monum. 
Boica XXII, 521 Heinricus Lur, licentiat, domherr zu Trient und pfarrer 
zu Dillingen 1453 als Schiedsrichter. Bei Bonelli , Notizie della chiesa 
di Trento wird Lur nicht genannt, doch finde ich in cod. 29 4° der 
Münchner Universitätsbibliothek f. 234 ff. einen traktat über beicht- 
hören und absolution von Heinricus de Lür de inferiori Eirchberg, in 
decretis licenciatus, arcium magister sacreque theologie baccalarius an 
alle priester im bistum Trient. Da f. 246^ die Jahreszahl 1448 in einem 
urkuodenformular vorkommt, so ist der traktat wohl in diesem jähr, 
wenn nicht später, verfasst. 



117 

astuta. In eisdem locis bibi de ydria cupiditatis Samaritane, 
et oscalata est me domina ambicionis, et factus fui in bene- 
iicijs pluralis. Tandem tamqaam Aaron, ex promocione tarnen 
cuiusdam famosissimi viri ^, fui vocatns ad ecclesiam parrochia- 
lem in Dillingen. Et dixi: »Unde michi hoc, quod tantam 
graciam iuyeni in oculis coUatorum et reverendissimi presulis 
Augustensis?« Inibi per multomm annorum spacia habui 
multa iocundaque solacia, putans me poBse cantare canticnm 
domini in terra aliena et nucleum edere absque nucis fraccione 
ac athletam sine sudoribus coronari. Cum autem oculari in- 
taitu cernerem et animadverterem faciem rngosam, caput ca- 
num, luminaria inteUectus eclipsata et rationis oculum lippnm 
et me in vespera vite constitutum ac preteritum tempus pror- 
sus perditum, obstupui in talium rerum et factorum conside- 
racione et conferens de bijs in corde meo invasit me multa 
tristicia et continnus dolor fuit cordi meo ... [f. 246] Et dum 
sie acerrimis stimulis foderer, consolabatur me beatus Ysidorus 
in libro synonimorum ita inquiens: »Homo, cur tantum dif- 

fidis « petensque ab eo humiliter , ut calculo sui 

amoris luminaria mei inteUectus dudum eclipsata cognicione 
diyinarum humauarumque rerum illuminet, oculum racionis 
lippum sanet et senectntis mee debilitacionem fortificet, ac 
linguam meam, ut de cetero valeam suam laudem annuncciare, 

rectificet [f. 246^] Ecce optime frater, germanior mihi 

in hac re hec snprascripta per allegoriam dicta sunt, litera 
unum sonat, sed spiritus, id est spiritualis inteUectus, aliud 
pretendit. Nonne hora iam tibi sexta est et stas tota die ocio* 
sns, cum ad operandum dominus in vineam suam te invitavit? 
.... Ocium enim sine literis, Jeronimo testante, mors est et 
vivi hominis sepultura. Non tedecipiat: »cras, cras« vox cor- 
vina, que nee est deo nee hominibus grata, quia, ut yociferat 
Petrus Blesensis epistola ciii : »EIxtrema insania est, negocium 
anime in necessitatis differre articulum , ne false expectacionis 
obtentu sero penitenti via tonitruo divine indignacionis pre- 
cludatur.« Si dicis: »benignus est dominus et misericors, qui 

* 

1 Gesael selbst, wenn ich die stelle unten s. 130 anm. 2 rich- 
tig deute. 



118 

omnem peccatorem venientem recipit et indulget«, verum qui* 
dem esse confiteor. Dixit beatus Jeronimus, ut de eo scribit 
beatus Easebius, scribens de morte eiusdem beati Jeronimi ^ : 
»Benignior est deus, quam creditur, et unicuique parcit ad se, 
ut condecet, redeunti.« Nonne benignissimus est dominus, qui 
tot et tantas tollerat iniurias a peecatoribus, dans [f. 247] eis 

temporis spacium, ut emendentur ? Disce igitur, huma- 

nissime frater , caucius negociari , ne tunc penitere incipias, 
quando non erit penitudinis locus. Surge, qui dormis, iam 
hora est, de somno surgere et vigilare super regnum tuum, 
id est animam tuam , que dicitur regnum. Unde Bernardus 
supermissus(?) est: »Veni domine Jhesu, aufer scandalum de 
regno tuo, quod est anima mea, ut regnas tu, qui debes in 
ea regnare« etc. De hoc per * Alyarum de planctu ecclesie • 
parte prima articulo 62. 

Scio, quod sciolus es, sed modicum [f. 247"] de mistica theo* 
logia tecum de scolis attulisti nee extra acquisivisti. Aurum 
tamen prudencie et argentum eloquencie copiose contulit tibi 
deus, sed ista hucusque in vanitates et in insanias falsas huius 
seculi convertisti. Verum non extimes *, te habiturum divinum 
spiritum et illam sanctam misticam theologiam , donec draco 
Moysi[s] devoret dracones Pharaonis, donec sciencia caritatis 
evacuat scienciam vanitatis, ut infra dicetur. Sciencia enim 
tua ac eloquencia hodie tendunt extra semitam recti itineris 
ad terram rubeam et versus Babiloniam. Sed ille non est 
debitus finis studij, cum secundum doctum Heinricum de Has- 
sia super prologo biblie omne Studium humanum atque sciendi 
et cognoscendi scrutinium ad hunc finem tendere debet, ut 
deus vere cognoscatur et perfecte diligatur, recte colatur et 

sibi plene obediatur [f. 248]... Et si diceres: »frater mi, 

prius usus es coloribus retboricalibus ac ornaciori modo lo- 
quendi«, dico tibi, quod materia ista perutilis est, et non est in 
ornatis sermonibus sed in domino nostro Jhesu Christo medita- 
cione insistendum. Ad quod eciam in sequentibus Jeronimi 

1 Eusebius, Vita Hieronimi bei Migne, Patrologia latina XXII, 253. 
2 qaere? 3 AlvaraPelayo, viel gelesener kirohenpolitischer Schrift- 
steller, schon 1474 gedruckt. 4 = existimes s. DiefFenbach, Glossar. 



119 

doctrina inducor dicentis : »Sermo rudis usque ad cor pene- 
fcrat, politus autem pascit aures.« 

Yolo consequenter te non latere et memorie commendare, 
quod quamvis omnia sunt in deum ordinanda finaliter, ut supra 
Yociferatnm est, non tarnen de necessitate sunt omnia imrae- 
diate et solum in deum ordinanda , quia sunt multi fines ad- 
invicem snbordinati, in quos recte res ordinari et referre potest. 
Dltimate tarnen totum referendum est in deum et in eins glo- 
riam. Exemplum: homo recto ordine et intencione vult co- 
medere propter hoc, quod possit viyere — non enim viyimus 
propter hoc, ut comedamus, sed comedimus, ut vivere possu- 
mus (!) — et [f. 248*'] vult vivere propter hoc, ut possit opera bona 
et iusta operari propter hoc, ut deus det sibi vitam etemam, 
et vult habere vitam eternam non propter hoc solum, ut ibi 
bene sit sibi — hoc enim esset sistere finaliter in seipso et in 
suo bono et commodo — sed propter hoc, ut ibi semper per- 
fecte et consumroate serviat creatori suo et ipsum glorificet 
in etemum. Et sie comestio per multa bona media et fines 
subordinatos refertur finaliter in deum et eins gloriam, ut sie 

in Omnibus glorificetur deus Egredere igitnr, queso, 

de ocio ad laborem, de umbra ad lucem, de Babilone Jheru- 
salem et abstineas ab his, quorum finis est dolor mortis et 
execucionis amarissime .... [f. 249] . . . Gerte dico ego cum pis- 
catore hominum, videlicet beato Petro: »Vado piscari.c Uti- 
nam vociferares cum beatis apostolis Jo. 21 dicenti[bu]s : »Ve« 
nimus et nos tecum,« et non curares, quis nostrum saccum 
portaret. Hactenus militavi in vanitatibus seculi , nunc volo 
militare deo meo per illam modicam morulam, que mihi su- 

perest et feces mee senectutis ymolare altissimo Si 

dicis: »non ibo tecum, quia nescio loquic, audi, benigne frater, 
consilium meum. Ysaias propheta sexto capitulo dicit: »Ye 
michi, quia tacui«, eodem capitulo: »Ecce ego, mitte me«. 
Jeremias quoque ait c. 1 : »A, a, a, domine nescio loqui etc.« 
Quod unus humiliter pecijt, alius laudabiliter expavit. ünus 
[f. 249**] voluit proximis prodesse, alius inherere amori conditoris 
per contemplacionem. Bonum est sollicitari cum Martha, sed quie- 
cius est sedere ad pedes domini Jhesus cum Maria. Mane igitur, 
carissime frater, cum Jeremia et Maria Magdalena, que cum 



120 

Rachaele optimam partem elegit apud pedes domini in requie 
dominica contemplando. Anima enim sedendo et quiescendo 
ab inordinatarum passionum impetibas fit sapiens, prudens, ut 
inquit ille gentilis Aristoteles, philosophorum princeps, phisi- 

corum 7^ 

[f. 250**] frater predilecte, caro mea rebellis est et 
dissona spiritui meo, de quo ventrem meum doleo,. nt prophe- 
tico utar eloquio. Sepius l^i, volvi et revolvi illud, quod 
scribit Prosper in libro de vita contemplati?a et habetur de 
penitentia, distinctio (?) prima , capitulo ^ : »Corpus nostrum 
dominetur utens racio, subiciatur corpus anime et anima deo, 
et completa est hominis perfectio.« Licet yetulus sim et sta- 
tim dicam seculo vale, vivit tamen adhuc in me vinolentus 
et libidinosus Olofernes, quem forcius vinco fuga, quam pugna 
iuxta illud rigmaticum ^): »Contra libidinis impetum aprehende 
fugam, si vis habere victoriam«. Nam beatus Joseph, ut im- 
pudicam dominam posset evadere , pallium , quo apprehensus 
erat, reliquit et fugit. Quod nos bene docuit doctor gencium, 
dicens: »Fugite fornicacionem« ^, ac si diceret: »Reliquis yi- 
ciis deo auxiliante debemus in presenti resistere, libidinem 
vero fugiendo superare.c frater amande, cupio utique aui- 
mam meam seryare, pro qua ille magnus mercator fudit san- 
guinem suum et esse de numero ennchorum, quos castrayit 
non necessitas sed libera yoluntas^. Sed quo fugiam? Video 
sororem in domo, sed cum cogor illa ^ cernere alias, ancille 
sunt, illi et domui in obsequium, sed mihi in ruinam, et quan- 
tum vilior earum condicio, tanto &Gilior est ruina .... [f. 251] 
Propterea attrahunt me quedam ad monasterium et retrahunt 
me aliqua a religione. Attrahunt me bonorum societa[te]s. 
Talis enim homo efficitur, qualium societate fruitur. Video 
in claustris reformatis Celestes homines aut pocius angelos ter- 
restres, quorum conyersacio est in celis, qui quadam nobili 
superbia despiciunt honores et diyicias huius mundi Et 

1 Es ist vielmehr Psendoprosper (Julius Pomerius) s. Fabricius-Mansi, 
Bibliotheca V, 321, gedruckt bei Migne, Patrologia latina T. LIX» wo 
ich aber unsre stelle nicht finde. Das citat kehrt unten nr. 68 wieder. 
2 S. Dieffenbach, Gloss. s. v. 3 1. Corinth. 6, 18. 4 Vgl. Matthäus 
19, 12. 5 statt: cum illa cogor. 



121 

ideo varie diligo et; oommendo religionem mundam et imma- 
culatam in aliena tarnen persona. Retrahit ab ingressu reli- 
gionis inexperte vite asperitas, rigor ordinis, lex obediencie, 
solitudinis terror et pre omnibos austeritas discipline. Graye 
utiqne est, alieno arbitrio suam subicere voluntatem ... [f. 252] 
Vexor angustia et cracior doloribus intus et extra, et factas 
sum penitns inquietus et non appeto, lumina claudere in dor- 
micionis consueta requie, et ut verbis Job c. yü. ntar: »Si 
dormiero, dico, resurgam et rursus expectabo vesperas, reple- 
borqne doloribus usque ad tenebras.« Adest venerabilis se- 
nectus et hora est iam, me de sompno surgere. Incanuit Ca- 
put, caligant oculi, cadunt dentes, lingua balbutit, tremunt 
manus, vicina est mors. Ach, mi frater, quis potest hec aput 
se, presertim noctis silencio, siccis oculis cogitare ? 

Quid igitur faciam aut quam partem eligam ? Gerte con- 
yertam me prorsus ad dominum, clamans cum David: »Mi- 
serere mei, deus, secundum magnam misericordiam tuam« et 
in seculo nequam solyam mortis tributum. überioris enim 
gracie est, inter seculares esse devotum seu religiosum, inter 

impios esse iustum [f. 252*"] Frater mi predilecte, 

yideas, ne sermo ille a me factus cadat in terram et revertatur 
ad me yacuus. Provideas, si ocium aut saturitas te de para- 
diso expulit, qnod esuries et abstinencia te reducant. Quod 

ego sum, tu eris aut in sexta tua hora morieris Si fuisti 

[f. 258] in scolis, nonue extra caritatem vociferasti: »Amo 
flore<3 et amores et estatis tempora, Golo cantum, dampno planc- 
tum et annosa tempora. Placet risus atque visus« etc. Si 
extra scolas , nonne munera dilexisti et semper titulum pau- 

pertatis gloriosum odisti ? Tu es adhuc mundo utilis, 

quia prndens ingenio, in consiliis providus, in sermone verax, 
clarus eloquio, in officio advocacie et scolastico certamine 
fortunatus. Hij sunt , qui vendunt oleum , osculantur tibi 
manus et ore vipereo detrahunt. Tempus est , ut honestio- 
ribus studiis te impendas, non pasceris amplius siliquis por- 
corum cum ceteris mnndanis. Relinquas hoc pelagus inquie- 
tum et eciam curias principum. Nam sicut per multas [f. 253^] 
tribulaciones iusti intrant dei gloriam, ut dixit doctor gen- 
cium, sie curiales et advocati cruciatibus multis acquirere sibi 



122 

Jehennam student. Gressus tuos per aliam viam dirigas ad 
scolas sapiencie et mistice theologie, que mistica theologia 
tantum excedit scolasticam theologiam , ut ait doctor sanctus 

beatus Thomas, qnantum Seraphin excedit Cherubin Et 

differt primo a theologia scolastica ex parte snbiecti, quia 
theologia scolastica subiective est in intellectu, sed mistica 
subiectiye est in affectu et voluntate. Secunda differencia est 
ex parte obiecti, nam scolastica est respectu veri, mistica re- 
spectn boni. Tercia: scolastica utitur racionibus conformibus 
philosophicis disciplinis, mistica autem utitur exercicio yirtu- 
tum, mortificacione sensualitatis, oracione et aspiracione amo- 
rosa ad deum. Quarta: scolastica in scolis disputacionibus, 
sed mistica in scolis oracionibus acquiritur. Quinta : scolastica 
habetur per literatos, mistica a quolibet Christi fideli, eciam 
si fuerit muliercula illiterata, ut dicit idem Thomas: »In qua 
impletur illud ewangelium: »Confiteor tibi rex celi et terre, 
quia abscondisti hec a [f. 254] sapientibus et prudentibus et re- 
velasti ea parvulis, hoc est humilibus.c Sexta: in scolastica spe- 
culativa precedit practicam , sed in mistica practica precedit 

speculatiyam ^ Hec theologia mistica , ut inquit 

ille beatus Thomas de Aquino, est vera sapiencia, id est sapida 
sciencia christianorum, a Paulo celesti secretario habita, quam 
divinum Dyonisium docuit, qui Dyonisius Thimotheo in scriptis 
reliquit, que scripta et plures tractatus yidelicet Joannis de Ger- 
sona, olim cancellarij Parisiensis, et Hugonis de Palma [f. 254^] 
carthusiensis ' de illa mistica theologia proximis effluxis dte- 

bus oculis carnalibus cursorie vidi 

Epistolam scribere inceperam, sed exuberans materia lo- 
quendi non paciebatur, se ad epistolare compendium coactari. 
Ideo in sexternum seu librum epistola creyit, et eyenit Salo- 
monis yerbum , quod faciendorum librorum non erit finis. 
Ultimo, dulcissime frater, rogo te obnixe, primo ut inter se- 
creciores lacrimas tuas ibi mei offeras memoriam, ubi patri 
filius ymmolatur, secundum, ut exhortacionem meam devote et 
pacienter sustinere velis, attendens, quod te semper amavi et 

1 Es folgen noch einige andere doctrinae. 2 Hugo a Palma, De 
triplici via 8. Fabricias-Mansi, Bibl. III, 276. 



128 

a te diiigi reciproca dileccione pluribus rebar argutnentis . . . 
Vale et studiose incipe in scolis dicte mistice theologie dispu- 
tare, et harutn latorem vacuutn tuis literis non sinas ad me 
redire. Ex Dillingen ipso die Yeneris ante festum purifica- 
cionis dei genitricis anno domini millesimo quadringentesimo 
sexagesimo quinto. 



60. 

Leonhard Gessel an Heinrich Lur. Augsburg 1465 

febr. 27.' 

clm. 24847 f. 255--56. Abschrift. 
Dankt für die ermahnungen, denen er folgen will. 

Post salutem plurimam cum sui recommendacione. Vel- 
lem, amantissime frater, dulcissime tue transmisse epistole 
sensu et ornatu limpidissime pergratas reddere vices, sed ob- 
stantibus pluribus hoc modicum, quod ex corde offero, recipies. 
Lectitayi namque crebro epistolam illam, quam ex fraterna 
caritate, qua me diligis, suscepi. Ex sentencijs illius emen- 
dacionem proposui, ymmo bis diebus, quibus prochdolor hac- 
kenus per meam vitam plus solito insolencijs institi , pedem 
retraxi, quieti me dedi, adeo ut, una noete dumtaxat dempta, 
septima hora in lectum me reposuerim. Gravissimis etenini 
sanctorum patrum sentencijs me sie excitasti, ut profecto vix 
in vita nee legendo aut scribendo sive eciam exhortaciones 
doctissimorum audiendo ex sopore quodam gravi sie resusci- 
tatus fuerim. Utinara spiritus non sit torrens ^ , sed et tuis 
ac aliorum fratrum et amicorum oracionibus atque suffragijs 
deus omnipotens per suam misericordiam confirmet in me, 
quod suis saluberrimis exemplis operatus est. Scio et vere 
scio defectus iam quottidianos, sencio gravem alteracionem cor- 
poris et animi. Admonet me sepius pius et misericors deus, 
cuius admonicioni, et si contumax fuerim, desiderio desidero 

1 Antwort zum vorigen. 2 Vgl. oben nr. 33 und nr. 48« 



124 

parere deinceps, ut tais ac aliorum informacionibus yiam 
inveniam salutis, per quam ex pelago utique infernali, quo 
immersus nimis sum, eripi valeam, quod profecto non accidet 
meis meritis sed tuis et aliorum dei seryitorum, quibus quan- 
doque, etsi parum, magno tamen affectu servivi, quos utique 
pro me apud dominum oraciones fundere non dubito. Age 
igitur, frater mi, ut quid vis me facere et sine te non pos- 
sum facere, ut te agente, te impetrante, te mei miserante fa- 
ciam. Desidero ex corde mutare vitam et induere noTum ho- 
minem incorporatum vixeribus Christi. 

Lectis bis ridiculum immerito non facies, putans me lu- 
dibrio loqui. Absit a te omnis talis opinio, quia ex merore 
cordis, non ludibrio loquor, neque temulentus, sed cum anima 
effundo oracionem in conspectu dei et creatoris mei , poscens 
tuum auxiliuro, cum beato Job clamans : »Miserimini mei, mi- 
seremini mei saltem yos, amici mei. Manus enim domini te- 
tigit me.« Quantis modis tetigit me, mi frater, scribere nimis 
longum esset, et quantum ego hactenus restiterim, longius. 
Calamum propterea contineo, sed cum coram te fuero, clarius 
de singulis conferam. Ago igitur tue caritati immensas ac 
immortales gracias, quia tantis epistolis sanctissimarum doc- 
trinarum me visitasti , tantum respectum in meam salutem 
habuisti et preter eam, qua a domino ob hoc coronaberis, ego 
me o£Pero ad quevis tue caritati grata. Precor denique, ut 
cogites omnem modum gratum et aptum dei servicijs, quibus, 
ut premisi, ab huius seculi calamitatibus me retrahere et locum 
aptum vivendi soli deo invenire valeam. Cor enim meum 
semper anhelavit esse penes aliquod monasterium bene refor- 
matum, habere prebendas et servire deo. Cogita, mi frater, an 
hec aut alia via magis ad salutem congruat, et in tempore 
suo aut scriptis aut verbis super eo respondeas. 

Postea idem decanus suis scriptis reprehendebat certa 
(Jacta) per prefatum magistrum Lur facta, in fine concltisit^ 
td sequitur: Hanc meam obiurgacionem, quam f raterne facio, 
gratanter suscipias et me, ut solitus es, ama. Vale ex Au- 
gusta festinantissime in die cinerum anno etc. LXV*^. 

Tuns Leonhardus Gessel decanus. 

Yenerabili et egregio in decretis licenciato domino Hein- 



125 

rico Ltir plebano in DilliDgen fitotori nti fratri suo singn- 
larissimo. 



61. 

Hermann Scbedel an Uartmann Scbedel. [Augsburg 

U66 mftrz]. 

clm. 224 f. 304. Concept. 

Abreise des bruders Johannes nach Leipzig zur 
uniyersität. Warnung vor der pest. Paduenser 

Studentenkomödie. 

Salutem plurimam dicit. Etsi constitueram, silencio Ion- 
giori literis tecum agere altaque mente repostam taciturni- 
tatem teuere, litere tarnen tue tum facunde, tum benivolen* 
ciam pre se ferentes ipso die divi Gregorij [marz 12] per pa- 
truum nostrum Marcum ex Nuremberga misse mihique tuo 
nomine, licet tarde a data eorum presentate, ad scribendum 
denuo impulerunt, ita ut nullum officium in amicicia nostra 
pretermittere curabo, set quicquid honori utilitative tue um- 
qnam conducere poterit, summe mihi eure erit, quoad vixero. 

Pridie accepi scripta sororis mee ex Nuremberga, fratrem 
tuum Joannem die Jovis ante dominicam invocavit [febr. 16] 
iter versus Lipczk causa studii arripuisse, nescio, quo spiritu 
aut quorum suggestione ductus id fecerit^. Laudo propositum, 
set vereor, ne sua singularitas nimia dispendium aut iacturam 
sibi pariat. Gonsulo ut ei scribas, et certum te suis reddat 
scriptis, quibus insudare voluerit, et non proprio innitatur ca- 
piti, set tuo ac aliornm in multis expertorum consilio utatur. 
Itidem et ego scriptis meis faciam, que si non spreverit, quic- 

• 

1 Nach freundlicher mitteilung der Universitätsbibliothek Leipzig 
steht in der dortigen matrikel unter den im winter 1464/5 immatricn- 
lirten eingetragen: »Johannes Schedel de Nuremberga X gr.< In cgm. 
367 stehen deutsche Sachen, die Johannes vom märz bis dezember 1464 
in Nürnberg schrieb, dann folgt auf f. 257^ : Juramentum studij Pragen- 
sis in propria forma« und »Lectiones pro baccalarijs in Lipczkc, sowie 
»pro magisterio.« 



126 

quid atudlijs consiliisque meis prodesse sibi potero, obligaiis- 
simum me habebit. 

ünum tarnen ayisatum te esse yolo, nt pestem ipsam, si 
umquam, nt timetur, apnt vos inyalesceret, baut floccipendere 
velis, set te semper remedijs oportnnis et efficacibus premunire. 
Nam quamyis sepenumero permissione diyina fiat, nt pie cre- 
ditnr, tarnen mnlta in arbitrio bumano et in remedijs effica- 
cibns, a deo in salutem hominum creatis, posita sunt, in quibus 
si umquam negligentes aut desides erimus, ad penalitatem de- 
ducemur indubie, ut luce clarius, dum pestis aput nos Auguste 
yiguit, in plerisque damit. Nullum tamen remedium effica- 
cius fuga reperi. 

Audio, conterraneos nostros Padue sibi inyicem contrariari 
et comedias inter se in detrimentum horum, eorum conficere ^. 
Laudo acumen ingenij , set emergentia detestor. Non enim 
idem mos aput nos , sicuti aput Ttalos. Scio , Alemannos in 
multis esse odio Ytalis, qui, dum hec oriri aput eos yident, eo 
magis eos derisioni habebunt. In Nuremberga hec suborta 
esse audio, hortor ut te a commercio talium retrahas nee te 
hijs ingeras yelim, ubi plus dedecoris quam honoris reportare 
possis. Solent talia tenaciter ac diu memorie inherere, ab 
ipsoque difficulter successu temporis aboleri. 



62. 

Heinrich Lur an freunde zu Augsburg. Dillingen 

1465 juni 26 \ 

dm. 24847 f. 256—261. Abschrift. 
Klage über den tod des Leonhard Gessel. 
Dilectis dolentibus , mesl^is et optimis amatoribus diye 

1 Die komödie, auf die hier angespielt ist, findet sich in den Sche- 
deischen hss. zweimal, clm. 369 und 650. Sie ist nach diesen zuletzt 
herausgegeben v. Bolte i. d. Ztschrft f. vergL Litteraturgesch« u. Cultur 
d. Renaissance N. F. I, 77 — 84. Seine Vermutung über die abfassungs- 
zeit wird durch unsere stelle bestätigt. 2 Die adressaten werden 

später einzeln genannt. Sie sind, wie die erwähnung des verheirateten 



127 

memorie egregij et doctissimi domioi in decretis licenciati 
Leonhardi Gessel, decani et canonici ecclesie Augustenais me- 
ritissimi, gemens et flens Heinricus Lur salutem luctus et la- 
menta presentis miserie considerare et in eo, qui omnium Sa- 
lus est, sperare. Heu, beu, dilecti fratres et amici singnla- 
rissimi, tnors abstulit yitam nostram, recessit a nobis pastor 
optimus, dux noster et bellator fortis, capitis nostri interijt 
Corona, lucerna nostra extincta est, et caligo tenebrarum irruit 
in nos, et in luctum versus est chorus noster. Acerrimis sti* 
mulis doloris fodior et interiora mea vulnerantur, dum intueor 
relicta et attendo ac perpendo beneficia multifarie mihi ex- 
hibita et impensa, et nil aliud possum depromere, nisi lamen- 
tum et perlugubre Carmen et amaritudinis, ve. Pater camalis 
dedit esse, hie bene esse. Hie fuit michi graciosus, ad mores 
compositus, firmus in dileccione, mansuetus in societate, sta- 
bilis in promisso, fortis ad pacienciam, pronus ad concordiam, 
in iudicijs rectus, in loquendo verax et modestus, in iubendo 
discretas, in dispensacione industrius, in agendo strenuus, [in 
auxiliando sollieitus, in consilijs fidus, in responsionibus cir- 

cumspectus et in universa morum honestate preclarus 

Hie assidue libros legit et fuit quasi lucerna luminosa, que 
non sub modio temporis et desidie latebat, sed super cande* 
labrum in domo domini posita tenebras fugavit et faciem to- 
eins ecclesie Augustensis tamquam sidus matutinum sua sciencia 
ac faeundia irradiavit. In Salomone fuit sapiencia, in David 
bonitas, in Job paciencia, in Daniele futurorum cognicio, in 
Petro fides, in [f. 257] Linee8(!) et Paulo zelus, in ceteris cetera. 
In illo autem nil mediocre, sed quid ultra fuit ? In incessu ve- 
nerabilis, benignitate affabilis, moribus imitabilis, rebellibus 
inexorabilis. Verumtamen in dignitate et officiis rigorem au- 
steritatis temperabat in eo mansuetudo humilitatis. Delinquent 

Valentinns zeigt , nicht alle geistliche , also wohl unter dem humani- 
stischen freundeskreis Gessels su suchen. Thomas dürfte Oedenhofer 
sein, der noch 1480 als dekan zu St. Moritz erscheint [Ehamm, Hierar- 
chia II, 1, 108 vgl. oben nr. 25], Johannes der domkustos Kautsch, der 
immer mit Gessel zusammen genannt wird [s. oben nr. 16. 39]. Va- 
lentinns ist wohl Eber und Heinricus wahrscheinlich Lur selbst ygl. 
oben 8. 117 anm« 1. 



128 

tibns minabatur frontis mgositas, sed blandiebatur cordis se- 
renitas, erga bene agentes Petras apparebat in yaltu, erga 
delinquentes Paulus in spiritu, plus tarnen amori quam timori 
a subiectis appetens, misericordiam iudicio preponens, et ut 
multa Terborum paucitate concludam, fuit in comedendo ur- 
banior, moderacior in bibendo, potens ad yigilandum, diligens 
ad quodlibet iniunctum exequendum. Cum bis, qui oderant 
pacem, erat paeificus et illorum animalium imitator, que ante 
et retro et in circuitu habere oculos proyidencie describuntur. 
Cuius mortem clerus dolet, lamentatur religio, gemit populus, 
probitas, ymo nobilitas anxiatur, et non mediocriter molesta 
est suo reverendissimo domino ^. Set quid ? Becessit, quem 
reyocare nequimus ... [f. 257^] . . . Et ut habilior fieret ad Celestes 
Yolatus, sub onere prelature crebro suspirans et gemens, digni- 
tatem celestem plus quam terrestrem ambiens, in monasterio 
regularis vite absque tarnen iugo professionis firmiter propo- 
suit domino famulari et inibi mortis tributum solvere. Qui 
seit, testimonium reddit, et scio, quod eins testimonium est 
verum, quia per anseris calamum fateor me sepius super so- 
litaria vita stimulatum. Sed heu, vox corrina : »cras, cras«, deo 
et hominibus odibilis, ipsum protectorem nostrum decepit et 
propterea tactus gravi egritudine de premissis et temporum 
ammissione, malorum commissione et bonorum ommissione in* 
gemuit et talem penitentiam peregit , que proeul dubio dei 
oculos ad se traxit et furentem sententiam , confessis creber- 
rime peccatis suis , mutavit ... [f. 258] . . . Septem vel quasi 
horis ante mortem preceptoris didici, quia eciam michi fidelis 
interpres animi, facies , hoc nuncciabat, quod idem preceptor 
noster desiderio desiderabat, carnalibus oculis cernere suum 
dominum reverendissimum \ quo intellecto clam et quasi fur- 
tivis gressibus adire eundem reverendissimum non erubui, 
eidem hoc significando, qui multo tempore eciam cupiebat ad 
infirmum gressus dirigere. Sed corporis ac pedum infirmitas 
aliquamdiu prestabat impedimentum. Ipsis convenientibus, 
quid accidit ? Dilecte Thoma, quia tu non eras presens iuxta 
illud Johannis apostoli: »Thomas non erat cum eis, quando 

1 Bischof Peter v. Schaumburg. 



129 

venit Jhesus.« Certe dum alter alterum cerneret et alter alten 
dexteram reverenter porrigeret, emmpebaut lacrime, quilibet 
subpressit labia et linguam cohibuit, quia neater ad arbitrium 
loqui potuit. Singultns enim spiritum utriusque intercepit, et 
anime vires meror absorbens vocales meatus anxietate preclu- 
debat. Nee protunc ille reverendissimus Petrus fait optimus 
consolator, quia proprij gemitus yincebant ipsum, quoniam 
multum amabat eum. Ideo iufremuit spiritu et turbavit se 
ipsum, ut beati Johanuis apostoli utar verbis. Tandem post 
modicam morulam affatus est eum consolatorijs predulcibusque 
yerbis. Quibus auditis Leonhardus , licet infirmus, non fuit 
yacuus repertus responsione, et insnper simul loquebantur de 
deo et tandem de sancto Sebastiano, sie quod auditus astan- 
cium hausit placidos et ammiracionis sermones, quia recitabat 
Leonhardus ordine literato plures articulos et non deviabat a 
linea recta in uno iota. Et dum finem imponerent ooUoquijs 
et sanus se ab egro elongaret in multa amicicia et magna tri- 
sticia, iterum stillabant eciam astancium lacrime. Dixit sanus 
egro mentaliter aut effectu^: »Yale dextera mea, dominus 
sit tecum et cum spiritu tuo.« Econtra Leonhardus Petro me- 
ritissimo: »Vade pastor omnium; sit tibi recommissa anima 
mea.« Astans ego revolvi in animo meo: »Ach, quantus 
dolor est separacio confederati amici ab amico, sed maior anime 
a corpore. Maximus autem anime a deo in evum.« Sed 
quid deinde et plus accidit, humanissime frater Thoma ? Certe 
statim post recessum iliius dignissimi presulis, licet prius 
ardor febris acutissime nimium decoquerat corpusculum Leon- 
hardi, supervenit impetus mortis, et factum fuit terribile bel- 
lum. Movebatur corpusculum de latere ad latus, sursum et 
deorsum dolor yehementissimus opprimebat, sensus deficiebant, 
inducie negabantur. Intellectus tamen et racio imperabant, 
legere passionem domini nostri Jhesu Christi, et factus in ago- 
nia, iterum devote orabat, et sole celebrante solsticium estivale 
et dum luna sub principio aquarij ageret suum cursum, nona 
iunij anno domini M'^CCCC' sexagesimo quinto noctis medio 
spiritum emisit, qui, ut speramus, solem adijt, qui occasum 

1 EHeser passas kennzeichnet den wert der ganzen Schilderung. 
Sohedel. 9 



130 

nescit, et nos orphanos et desolatos [f. 259] reliquit, et concussa 
sunt viscera omnium nostrum in circulo astancium pio compas- 
sionis affectu, et fuit nobis omnibus , at verbis apostoli utar, 
tristicia multa et continuus dolor cordibus nostris. dulcis- 
sime frater mi Thoma, si affuisses et agones consumacionis 
eius vidisses, defecisses quidem pre tristicia et dolore. Et non 
immerito turbati faimus, quia ablatus est protector, promotor 
et conservator noster. Thoma, frater mi, o mi frater Tho- 
ma, quis te amplius protegit et defendit in beneficialibus et 
ab emulis tuis, quia perierunt arma bellica? Quis te accnsa- 
tum excusat aput superiores et officiales, quis tibi in omnibus 
agendis assistit? Johannes, legas psalmum centesimum duo- 
decimum et invenies vociferatum: »Suscitans a terra inopem 
et de stercore erigens pauperem« , quod visu et auditu nos- 
citur, yerissimo testimonio comprobatur. Valentine, ubi 
queris amplius sana et matura consilia ac iocunda solacia? 
Quis nuptui tradet tibi neptem suam virginem multa specio- 
sitate decoram et laudabilium morum composicione venustam ? 
Heinrice, quis vocavit te de tenebris Lombardie seu Triden- 
tine civitatis ad terram promissionis ? ^ Quis promovit te ad 
doctum et suavissimum presulem, qui te semper inspexit duo- 
bus oculis et nunquam vultu ex obliquo? Ad quem confugies 
amplius pro consilijs, auxilijs et doctrinis? bumanissimi 
fratres, quid accidit nobis hodie tristicie, tenebrarum et dampni, 
quia prorsus orphanati sumus? Quis de cetero salutat nos, 
quis a longe scribit nobis epistolas manu sua promptissima, 
[f. 259^] quis scripturarum enigmata nobis reserat, nodos sol- 
vet et obscura dilucidat? .... [f. 260] . . . Verum licet maior 
noster non mediocriter flagellatus sit et longo tempore leta- 
liter egrotaverit et de commissis penituerit ac beneficium ab- 
solucionis plenarie remissionis omnium peccatorum suorum 
iuxta apostolicum iudultum a suo spirituali patre obtinuerit, 
nichilominus tamen testamentum nobis creditum fideliter et 
mora postergata exequamur, ut si testator superedificaverit 
supra fundamentura, quod est Christus, de quo prima Cor[in- 
thorum] 3, ligna, fenum aut stipulam, et si hinc secum aliquid 

1 S. oben s. 117*. 



Or THF 

UNIYERSirY 

purgandum tulerit, qaod oculos lateat mortalium, ab purgatorij 
incendio cicias liberetur . . . [f.26U*'] . . . Quid autem singniarissimi 
fratres, dignius, iustias aut natnralias est, quam reamare illnm, 
qui prius amaTit, et ego non possam eum, videlicet precep- 
torem noatrum mortuum, non diligere, qui semper me, dum 
viveret, suis dileccionibus prevenit. Nam pritnum in univer- 
sitate Padoana, [ubi] ipse doctrina, studio etoptimis moribus 
claruit, incepi eum amare et me postea ab ipso diligi rebar 
pluribus argumentis. Ymo in yeritate reperi omni studio ac 
vigilancia contendere, desiderijs meis satisfieri cunctis, et ideo 
ipsum merito dilexi et diligam in evum. Et iam factus est 
mihi germanior presertim in hac re. Nam nomen eius sine 
meo nomine scriptum est in duabus cedulis mortuorum, [que 

] tempore [ ] recitantur [in Dillin]gen ^ omnibus 

diebus dominicis et feriis secundis, et nomen eius ac parentum 
suorum recitabitur in principio anniversarii mei in Dillingen 
peragendi. Et ego dum steti aut stabo, inter secreciores la- 
crimas, ubi patri offertur filius , nomen eius nunquam delevi 
aut delebo a memoria mea et preces ad deum pro eo fun- 
dere non cessabo, non hesitans, vos optimos fratres idem fac- 
turos nunc et longeve. Erit hoc deo acceptum, erit anime 
defuneti, si est in via et spe, salutare, erit honorabile et saluti- 
ferum vestris sincerissimis dilectionibus, quas altissimus deus, 
prout ego supplex oro, feliciter conservare dignetur nunc et in 
eyum, faciatque nos in execucione testamenti prosperis suc- 
cessibus habundare. Valete et me amate. Ex Dillingen vice* 
sima sexta mensis junij anno etc. hXV*^. 



63. 
Hermann Schedel an Heinrich Lur. [Augsburg 1465]. 

clm. 24847 f. 261-267^ Abschrift*. 

Bespricht den brief Lurs an Gessel. Lob der 

* 
1 Von »que« bis »Dillingen« am rande, zam teil abgeschnitten. 
2 Concept Schedels clm. 224 hl. 295 und 302 [zusammengehörig]. Auszüge 

9» 



132 

mässigkeit; tadel der ausfälle Lurs auf die lit- 
terae seculares. Mahnung zur betrachtung des 

todes. 

Venerabili viro iurispontificij licenciato etc. magistro 
Heinrico Lur Hermannus Schedel phisicus Äugustensis salutem 
plurimam optat. Celeberrime preceptor fraterque mi prea- 
mande. Hijs diebus quedam mihi scripta elegantissima doctri- 
nam saluberrimam continencia cuidani fratri tuo sincero missa 
presentata fuere, ipsaque sumopere legi ac non parum inter 
legendo (!) delectatus cunctaque mihi animo versanti non aliud 
occurrebat, quam veritatem ipsam fore, que loqueretur. Motus 
itaque fiducia quadam singulari et caritate sincera, qua te ab 
ineuute etate semper unice dilexi , placuit aliqua tua scripta 
replicare et eisdem respondere et respondendo iuxta exilitatem 
ingenij, quid de ipsis senciam, quadam audacia rusticana ap- 
perire. In primis itaque oro, ne nova hec mea ad te scripta 
putes iacula esse morsusque livoris, quasi doctrinam tarn sa- 
lutiferam literis explicatam momorderim, sed familiaritate iani 
tecum contracta fiducialiter fretus tibi significare volui, quid 
mihi scripta tua legenti animo acciderit ^ 



aus dem brief Lurs ur. 59 und erste ansätze zur beantwortung ibid. 
f. 301 und 301^. Dabei zugleich hinweise auf seine quellen: Vide Fran- 
ciscum Petrarca in ep. ad incepte [vite perseverantiam exhortativa] .... in 
ep. una aut duabus rerum familiarium et in de secreto conflictu, ut scis, 
.... in invectiva contra procacem et defensionem poetarum auetoritate 
Laetancij pulcram (?) satis et alibi defensionem poetarum, nt in Basilio 
.... Vide de hoc de vita solutaria (!)... Vide vitam beati Johannis 
Baptiste in epistulis Jeronimi. Applica huc .... Vide Franciscum de hoc 
in epistula de incepte vite perseverancia . . . Vide Pinm in epistula ad 
suos in Treest. . . . Adde et o[pinionem ?] Hieronymi in epistula de vi- 
tandum credo (1) a consorcio et contubernio talium in primo libro epi- 
stularnm ... .[f. 302] : De hijs que senectnti fiunt(?), Tide Sallustius in Ju- 

gnrtinum (!) Vide epistulam 51 de vita huius mundi in fine .... 

epist. 70 super consolacione mortis . . . 102 de miserijs huius vite. — 
Dass Schedel bei abfassung dieses briefes schon im besitz von nr. 61 
war, zeigt der vermerk f. 30P.: luna in principio aquarij 9* junij 1465, 
todesdatum Gessels s. s. 129. Vgl. unten nr. 65 anm. l. 
1 Vgl. oben s. 76 anm. 3. 



133 

Primum ut illecebras huius mundi expellere Taleainus, 
hortaris amore divinarum rerum vicia superare, ocia spemere 
etc. Carisaime frater, quid ni delectet ac placeat? Nil sen- 
tenciosius, nil verius. Ineffabilis [f. 26P] dei clemencia in hnnc no8 
mundum collocavit, ut bonum operemur et non ociemur. Ocio 
enim quadam turpi rubigine res eciam clare fuscantur, exer- 
cicio tenebrose clarescunt. Ocium eciam [ad] libidines et ad 
omnemintemperanciampronosefficit. Quaquidem intemperancia 
una cum corpore vires anime sepissime periere. Fructiosior enim 
humano generi yita est ad claritatem amplitudinemque optabilior, 
que ad res gerendas accomodata est. Labor enim generosos 
animos nntrit. David quamdiu exereuit bella domini, continens 
fuit, tempore vero ocij adulterium commisit. Salomon quam- 
diu occupatus circa templi fabricam fuit, amore libidinoso non 
fuit infatuatus, sicut postquam factus est ociosus. Jocunditas 
spiritualis per ocium extinguitur, ex habundancia [injtempe- 
rancia[que]^ cibi et potus, que sunt comites ocij, hec et for- 
sitan maiora generantur vicia. In modicis escis certe et nuUa 
mortalium solercia preparatis simplex contentatur natura, 
quod eciam absque rubere mortalium etas aurea sub Saturno 
testatur, cum ob sedandam famem sitimque suffecisse glandes 
et rivulos veteres tradidere et longe clarius gloriosissimus Jo- 
hannes sanctificatus in utero, quem in asperis desertisque locis 
a melle et locusta legimus educatum, quorum ciborum [loco]^ 
etas iunioratque la8civ[i]ens^ nonsolum innocencium animalium 
carnes, et vina sponte sua nascencia adinvenit, verum vice mi- 
nistrantis nature superinduxit. Sagacitate quorundam ad in- 
citandum appetitum quiescentem componuntur edulia et succis 
exteris vina miscentur, et utinam suflßceret ad sacietatem talia 
invenisse, ad ulteriora voraces transgrediuntur plurimi, nolen- 
tes advertere, quibus vicijs ad ingluviem nimiam mentis claustra 
reserantur,et quot corpori egritudine8[f. 262] maxime ingerantur. 
Multi enim onustis insident mensis, avide varia ciborum genera 
transglaucientes^ ac calices fecundissimos exhauriendo, non ad se- 
dandam nature oportunitatem, sed ad contemplandam amplissimi 

1 Ergänzung nach dem conoept. 2 Im concept richtig trans- 

glucientes. 



184 

ventris yoraginem calefacto eyaporancium ciborum fumositate 
cerebro. lUico ex hilaritate in insaniam itur, e qua de se 
magna presumere, iactationes immense, facilis credulitas, ar- 
chanorum reseracio, obtrectaciones quorumcumque misere ori- 
untur, blandicijs patent aures. Paciuntar et tales vertigines 
crebras, sui oblivionem, serraonis indecenciam, sensuum liga- 
ciones, gressus incertos, eructaciones yomitusque illecebres, 
dum stomaco vires non suppetunt , que ingessit ingluvies, et 
tales nonnunquam maxima auxietate tabescunt, uecesse est, et 
tabefactus sanguis humoresque certi corrumpuntur. Et sie in 
corpore omnis ordo nature vertitur in peius, ex quo oculorum 
orisque tocius deformitas oritur. Oriuntur et insuper tremula 
paralisis , sitibunda ydropisis , macilenta ptisis , nodosa po- 
dagra, feryens prurigo et nausea storoaci renuentis. Qnibus 
eciam immatura mors sepe superadditur plurimis. quam 
maximis laudibus extoUenda illorum est yita, qua vicia de- 
primuntur , yirtus alitur et ad celestia mens hominum facile 
sublimatur et tocius corporis robur in valitudine solida conser- 
vatur, que tunc fiunt , dum corpus parsimonia regimus. Qui 
enim continet ventrem suum, minuit vicia, et qui vincitur ab 
escis, augmentat vicia. Habundancia enim escarum nutriunt 
desideria ^ ünde Jeronimus : »Ventrem distentum cibo et vini 
pocionibus irrigatum voluptas genitalium sequitur.« In Om- 
nibus bis se sobrium exhibere, ut sobrietas ipsa bominem ca- 
stum exhibeat, sanctionibus patrum cavetur. Nam per sobrie- 
tatem ipsam custodia sanitatis anime et corporis simul existit. 
Ex ipsa namque prodeunt caste cogitaciones, racionabiles vo- 
luntates, salubria consilia, et per voluntarias afflixiones ^ caro 
concupiscencijs moritur, et in virtutibus spiritus innovatur. 

Deinde lamentaris, te florem adolescencie et iuventutis in 
vanitatibus seculi in universitate expendisse et te fallaciarum 
insolubilium argumentacioni operam nimium dedisse etc. Ex- 
timo, te tunc temporis in summo felicitatis gradu estimacione 
tua fuisse situm , quociens forte unum fragilem silogismum 
et nichil ex nichilo concludentem multa cerebri vertigine, tota 

1 Im concept steht hier unten auf der seite: »Vide de hoc de 
abstinencia in libro antiquo.« 2 Concept richtig : affliociones. 



135 

insompni nocte texaeris. Credo tunc in corde tuo te dixisse: 

»Insipiens non est deus, nee est alcius aspirandnm.« Sed cum 

alta mente te ipsam dyalecticam didicisse laudabile suspicares, 

in ea tarnen senescere puerile fore iudicabas et viam esse, non 

terminum, nisi errantibus et vagis» quibus nullus est yite por- 

tus; tibi nobiliorem terminum tamquam non habenti elegisti 

et te sacris canonibus et legibus imperialibus alumpnum tra- 

didisti, lucri causa, ut reor, quod est ydolorum servitus, teste 

apostolo ^ et, ut verbis tuis utar , ut inibi disceres iura per- 

vertere, lites suscitare, transactiones rescindere, veritatem sub- 

primere et, equitatem yenderec '. Miror unde tibi tanta te- 

meritas evenerit, ut tuam ipsam fa^ultatem, in qua te pro- 

fessum scio, iniurijs tantis conviciari audeas. Gui si loqui 

daretur, sua defensione calumpniatorem sui te argueret et non 

immerito, cum te a terra sua dignitate extulerit, ingratitudi- 

nis [f. 263] yicio merito ab ipsa inculpareris '. 

Postea memineris^, figmentis poetarum te adhesisse et 

cum beato Jeronimo Giceronem olim te penitencia nunc duc- 

tum legisse. Arbitror ego, si eo modo, quo beatus Jeronimus, 

Augustinus ceterique catholici doctores Giceronem legisses, 

minime ducereris penitentia. Hij enim non dignitatem, non 

amplitudinem(que) maiorum, non corporis vires, non formam, 

non magnitudinem, non a cunctis hominibus habitos honores, 

non ipsum imperium , non quicquid dici potest in hac Tita 

excellens suis ornatissimis politissimisque doctrinis quesierunt, 

sed pocius ea ad alterius vite preparacionem totis viribus op- 

tanda querendaque esse arbitrabantur. Nam ad huiusce vite 

preparacionem et poetis et oratoribus, scriptoribus denique 

ceteris inherendum censuerunt, unde nobis [ad] ingenij exer- 

citacionem aliqua sit accessura utilitas, veluti hij, qui tingunt, 

cum primo quibusdam modis id , quod colorem recepturum 

sit, preparant, postea florem superinducunt, sive purpureum 

* 

1 Im concept folgte hier ursprünglich [dann durchstrichen] : »Cum 
pocius ipsam theologiam sacram (!), in qua professus in universitate 
fueras Lipczensi, dignitatis reverencia insudasses.« 2 Vgl. Petrarca, 
in procacem medicum invectiva II [Opp. p. 1212]. 3 Vgl. den brief 
Rots an Heimburg [Joachimsohn, Heimburg 311]. 4 S. Dieffenbach, 
Glossar, s. v.'memino. 



136 

sive quemvis alium. Eodem dos itidem modo , si ut indele- 
bilis sit apud nos probitatis sentencia, cupimas, cum bis ex- 
traneis disciplinis fuerimas imbuti, tunc sacris et occaltis 
operam dabimus et quasi solem in aqua prius yidere asue* 

facti ad ipsam lucem dirigamus intuitum ^ 

[f. 268^] . . . Per multa postea documenta salutaria vagando 
suspiriis multis hortari quam plurimum mihi videris, ut eam 
viam amplectemur, qua deus vere cognoscatur, perfecte dili- 
gatur etc. Ad quod facit bene, quod scribit Aristoteles se- 
cundo de anima, de potencijs anime dum inquit, quatenus 
ipsi diyino et immortali [f. 264] participent secundum quod pos- 
sunt. Omnia enim causa illius agunt, quecumque agunt 
secundum naturam ; qualiter eciam erga deum gerere nos de- 
bemus, Lactancii verba commemorabo, qui inquit: »Hac con- 
dicione gingnimur, ut gnati nos deo iusta et debita obsequia 
prebeamus.« Hunc solum noverimus, hunc sequamur, quod 
tunc rite faciemus, cum a vicijs abstinebimus. Nichil enira, 
ut idem Lactancius inquit, sancta et illa singularis maiestas aliud 
ab homine desiderat, quam solam innocenciam, que omnium 
est viciorum expulsio. Viciorum autem carencia non solum 
nobis dei graciam reconciliat, sed eciam vitam in hoc seculo 
quieciorem prestat. Experior et ego, carissime f rater, universa 
huius mundi futilia et transitoria et vana et nil dulcius ac 
iocundius solido homino prospicio, quam deum diligere * . . . . 
Habundius te meis persuasionibus ad eam defiecterem partem, 
nisi te in ipsam tua sponte apprime inclinatum percepissem. 
Etenim ut te Catonis nostri autenticum : »Turpe est doctori, 
cum culpa redarguit ipsumc in me silere faciam, scias me in 
dies totis querere nisibus, quomodo a iugo servitutis [f. 264^] 
humane evellar; deo serviam et huniillimas refundam gracias 
omnium largitori, quod ut eo salubrius adimplere possimus, 
lex ipsa constancie utrumque nos admonet, ut nee in malis 
persistamus, nee in bonis simus vagi, quia ut Seneca inquit 

1 Das folgende [hier weggelassene] stimmt grösstenteils wörtlich 
mit dem ermahnungsbrief an Hartmann Schedel, oben p. 98. Das con- 
cept hat denn auch nach den werten : »aliqua sit accessura utilitas, yelati 
hij< einfach: »reliqaa Tide sequencia inßasilio«. 2 Das folgende hier 
weggelassene wörtlich = oben s, 74. 



137 

ad Lucillum epistula prima : »Primum argumentum bene com- 

posite mentis esse, posse secum consistere efc secnm morari.« 

Nusquam enim est, qui ubique est. Audi, precor, quid Fran- 

ciscus Petrarcha de incepte vite perseverancia scribit, de malis, 

que in urbibus fiunt, que me et te ac quemlibet eodem aspi- 

rante[m] animo ab huius mundi vanitatibus meritoretraherent* . . . 

Postremo ut bis invictis malis resistere, virtutes colere 

religionemque sanctam venerari valeamus, mortem ipsam, que 

finis [f. 265**] omnium malorum est, teste apostolo, frequenter 

meditari censeo, que cum inter timenda principatum possideat, 

ipsius compendiosa recordacio non sufficit, sed circa ipsam 

diucius immorari oportet atque acerrima meditacione singula 

moriencium membra percurrere , sicuti pro parte pridem in 

reverendo patre domino Leonhardo Gessell, decano ecclesie Au- 

gustensis etc., e medio sublato et in eterna beatitudine benig- 

nissima dei misericordia suscepto oculis conspexisti. Videmus 

extremis iam algentibus media * terreri et summo importuno 

sudore diffluere, ilia pulsari, vitalem spiritum mortis vicini- 

tate lentescere, defossos nutantesque oculos, obtuitura lacri- 

mosum, contractam frontem liventemque , labantes genas, li- 

vidos dentes, rigentes atque acutas nares, spumancia labia, tor- 

pentem squamosamque linguam, aridum palatum, fatigatum 

Caput, anbelum pectus , raucum murmur et mesta suspiria, 

odoreni tocius corporis molestam precipueque alienati vultus 

horrorem , que omnia facilius ac veluti in promptum et ad 

manum collocata succurrent, si cui familiariter observari ce- 

perit memorandum aliquod conspecte mortis exemplum. Te- 

nacior enim solet esse visorum atque auditorum recordacio, 

quam ob causam non sine alto consilio in quibusdam devotis 

religionibus atque sanctissimis usque eciara ad hanc etatem, 

que bonis moribus inimica est, illa consuetudo perdurat, ad 

cernendum corpora defunctorum, dum lavantur preparantur- 

que sepulture, eiusdem rigidi propositi professores intersunt, 

ut scilicet triste miseranduraque spectaculum oculis subiectum 

et memoriam semper admoneat et animos superstitum ab [f. 266] 

omni spe mundi fugacis exterreat ' [f. 267] . . . 

« 

1 Folgt die stelle Opp. 1032 »quot sunt urbes« bis »aspirantibns 
consiliam do<. 2 So das concept, cod. media. 3 Der ganze 



138 

Omnibus posthabitis te tandem tibi restitue et tecum de morte 
cogitare incipe, cni sensim et nescius appropinquas. Bescissis 
velis tenebrisque discursis in illam oculos fige. Cave ne ulla 
dies aut nox transeat, que non tibi memoriam supremi tem- 
poris ingerat. Qaicquid vel oculis vel animo cogitantis oc- 
currerit, ad hoc nnum refer : celum, terra et maria mutantur, 
quid fragilissimum animal parare potest? Ceca hominum vita, 
quantumlibet expendatur, diei unius instar habet yix integri, 
et cum hec, ut premisi, in meutern descenderint, humiles deo 
gracias age, qui tarn te salutaribus habenis frenare stimulisque 
tarn pungentibus sollicitare dignatur. Vix enim possibile fuerit, 
ut quem cogitacio mortis habet tarn cottidiana, tarn brevis 
hunc mors eterna contingit ^. Nunc vero, quoniam sedes no- 
stra celnm est, michi autem nondum terrena finitur habitacio, 
que quorsum duratura sit, nescio et in hoc pendeo anxius, ut 
vides, obsecro, ne me licet magnis distantemque tractibus de- 
seras, sed oracionibus tuis devotis erga deum recommendatum 
habeas obnixe rogo, sine cuius gracia vita mea inamena est, 
sine hac eciam nuUa foret. Si quid ergo ex me gratum ex 
bis sie breviter exaratis accepisti, ne desidie marcere paciaris, 
si quid autem asperius, ne moleste feras oro. Yale feliciter 
et Christus te incolumem, legem deique veritatem amantem in 
multarum animarum salutem custodiat et post vite cursum ad 
veram eternamque beatitudinem pervenire concedat, quod nobis 
prestare dignetur deus in secula benedictus. Amen. 



64. 

Hermann Schedel an [Sigismund Gossembrot]. Augs- 
burg 1465 aug. 3. 

clm. 224 f. 297. Concept^ 

Trostbrief beim tode des Ulrich Gossembrot. 

* 
abschnitt aus Petrarca, De secreto conflictu curarum suarum [Opp. 
379 f.]. 

1 Concept richtig contingat; vgl. Petrarca 1. c. 381. 2 Erster 

entwurf ibid. f. 274. Gossembrot ist in Strassburg s. w. u. und Watten- 
bach i. d. Ztschrft. f. G. d. Oberrheins XXV, 57 ff. 



189 

Mitteilung tom tode Gessels. Glückwunsch 

zur yermählung dessohnes Sigismund Gossem- 

brot. Bitte um eine handschrift. 

Niüi tua michi in omnibus rebus virtus singularis per- 
specta ^ esset, vir prestantissime preceptorque colendissime, 
maiore profecto verborum copia adversus te agerem propter 
tuam omnimodam in scribendo taciturnitatem et negligentiam, 
potissimum cum eo tempore, quo coram loqui ac vivos ser- 
mones habere dabatur, me sepius epistolis tuis yisitare poli- 
cebaris , set cur intermissum aut quibus demeritis id factum 
fuerit, miror quamplurimum. Tantus enim erga te affectus 
singularis existit, ut nil cuperem agere, quod voluntati tue con- 
trarium esset, nee eundem immutatum esse affectum, quem sem- 
per ad te gessi et geram, quoad vivam. Optarem intelligere 
posses, quam sepe in mente revolvere soleam tuam personam, 
procul dubio silentia rumperes et nonnumquam literas ad me 
dares, que non parvum mihi solamen , non parvam denique 
volnptatem afferrent. Percrebuit, amantissime fautor, hijs 
diebus hie, prochdolor, lamentabilis mors omnique merore plena 
gnati tui dilectissimi ülrici Rome facta ipso die divi Yiti 
(juni 15J, ut fertur *, cuius mors tanto gravior atque luctuosior 
magistro Valentine ', michi ceterisque fautoribus fuit, quanto 
uberiorem speni ex niaximis eins virtutibus conceperamus. 
Fuerunt profecto in ipso eximie animi corporisque dotes, 
summa videlicet constantia, singularis modestia, magna inte- 
gritas et, quod rarissimum est in iuvene, senilis prudentia, que 
magnam in spem cunctos adduxerant future amplitudinis ac 
dignitatis sue. Et cum ad caritatem paternam animum flecto, 
haud dubito , lacrimas plenas meroris et angustie , dolorem 
grayissimum lamentabileque suspirium ex eiusdem gnati tui 
[morte te] ^ suscepisse ac sepenumero non parva affici incomo- 
ditate, et non ab re. Arbitror, in hoc naturam ipsam non- 
numquam vim suam exercere, cum et hij, qui aliquo dolore 
premuhtur, etsi sapientissimi sunt, ingentem tarnen propter 
dolorem non recordantur, quos, si quispiam yel verbo aut 

l cod. prospecta. 2 Damit stimmt der eintrag in cgm. 98 f. 30. 
3 Eber. 4 Aus dem ersten concept ergänzt. 



140 

scripto ad mentem revocet , resipiscunt quodammodo et tunc 
primum animadvertanfc sese per angustia ab recta rationis Tia 
deviasse. Idcirco si recte considero, mors gnati tui nee lu- 
gendus aut egre ferendus est. Hij enim maxime lugendi sunt, 
hij digni lacrimis et plancta, qui sine nomine, sine virtute 
aliqua, sine quocumque liberi hominis exercicio humiles ab- 
iectique moriuntur. Ast si quem virtute, gravitate, constan- 
cia, magnitudine animi , felicitate preditum ad se deus evo- 
caverit, cuinsmodi filium tnum omnes uno ore fatentur, uon 
dolendum modo set ne suspirium quidem emittendum reor. 
Nam per deum immortalem, quid sumus in hoc mundo ? Nonne 
videmus, quam incerta, quam caduca, quam fragilia omnia sub 
sole? Virtus una est altissimis defixa radicibus, que nee mo- 
veri loco nee labefactari pbtest. Nam ad yitam feliciorem 
iocundioremque statum, et quod maius est , eternum pro suis 
meritis diyinitus evolavit. Quod si commemorari voluero lau- 
dabilia veterum gesta, presertim Anaxagore, Soeratis, M. Ca- 
tonis etc., qui quoniam suorum gnatorum mortem equo animo 
tulerunt, mirificis ab omnibus laudibus extolluntur, et tarnen 
omnes gentilitatis errore ducti nee aliam melioris vite spem 
firmam habebant nee tunc temporis propter infidelitatem ha- 
bere poterant. Sed quid hosce graves viros maturosque phi- 
losophos reeito, cum aput nostras sacras literas Machab. lib. 2"" 
c.*" 7*" muliercula quedam pudori nobis maxime, sive ut verius 
loquar, confusioni detur, que cum vii filiorum suorum acer* 
bissimam necem a teterrimo quodam rege presens aspexisset, 
constantissimo semper animo permanens ne minimam quidem 
lacrimam emisit aut tristioris mentis signum aliquod dedit. 

Respice celeritatem rapidissimi temporis, 

cogita brevitatem huius mundi, per quem usitatissime curri- 
mus. Observa hunc comitatum humaui generis , eodem ten- 
dentem, minimis intervallis distinctum eciam ubi maxima vi- 
dentur. Stat quidem terminus nobis, ubi illum inexorabilis 
fatorum necessitas fixit, set nemo seit nostrum, quanr prope 
versetur terminus. Sic itaque formemus animum, tamquam 
ad extrema ventum sit. Nil diflferamus, cottidie cum vita ra- 
cionem faciamus et ludibria huius seculi despiciamus, que cum 
vana, yacua ac momentanea tibi visa fuerunt(!), ad meiiorem 



141 

optabilioremque vitam te transtulisti, non eam qaidem, que plu- 
ribus infensa esse yidetur, set ad tranquillam miteinque et ab 
hominum yicijs, non ab hnmanitate semotam ^ In qua te deus 
sua benignissima gratia prospere feliciterque et perseveranter 
conservare in sui servicium velit summopere opto, preceptor et 
fautor colendissime. 

Geterum d. Leonardas Gessel, canonicus etdecanus ecclesie 
Äugustensis, paucis refluxis diebus ex ydropisi ^ mortem obijt 
optimam cum devocione racioneque integra, singulis bonis suis 
testamento laudabili per ipsum ordinatis. Etsi multis mors 
ei US molesta, mihi tarnen ceteris molestior fuit, nam quem ut 
aiterum parentem semper colui diligentissimeque observavi, et 
quem in meis agendis preceptorem favorabilem semper habui, 
in non parvam iacturam sublatum e medio ipsum mihi com- 
perio. Miseram sane dico vite nostre condicionem, que nun- 
quam optatum eventum cogitationes nostras conspicere sinit. 
Successit in eins locum d. ülricus de Rechperg, iuris pontificij 
doctor, vir admodum iuvenis et inexpertus^ quem in virum ta- 
rnen bonum evasurum omnes speramus'. 

Soror marchionis Alberti, que olim principatum in Frid- 

berg tenuit, sabbato post Jacobum [juli 27] quasi subito e 

yita decessit in Landshuta/. Insuper haud dubito te [non] latere, 

gnatum tuum Sigismundam hijs diebus nactum summa cum 

iocunditate, et quod cunctis mortalibus peroptandum est, filiam 

Jacobi Hemerlein in couiugem, bonis parentibus ac probitate edu- 

catam magnificaque dote subarratam ^. Quamobrem sibi tibi- 

que maximo cordis gaudio veraque leticia congratulando hec 

fortune munera affluxisse ad augmentum bonorum, diviciarum 

glorie viteque longe cum salute peropto et quod gnatum tuum 

* 

1 Gossembrot hatte im december 1461 sein Augsburger bürgerrecbt 

aufgegeben und sich nach Strassburg zurückgezogen. 2 S. Dieffen- 

bach, Glossar, s. v. 3 Erscheint 1462/3 als student und dann als 

procnrator der deutschen nation in Bologna s. FriedlJinder u. Malagola, 

Acta 206; vgl. St. Chr. XXII, 352 und PI. Braun, Die Domkirche 23 ff. 

u. 235 f. 4 Vgl. St. Chr. XXII, 179. Das richtige todesdatum ist 

der 24., s. Häutle, Genealogie d. Witteisbacher 126 . 5 Sie starb noch 

im selben jähre kinderlos, s. cgm. 98 f. 29''. Der jüngere Sigismund 

erscheint seit 1474 in öffentlichen ämtern und stirbt 2. sept. 1500. 

Grabstein in der Moritzkirche in Augsburg. 



142 

pulcra prole faciat parentem a dijs immortalibos impetra- 
tum cupio. 

Demum ra[ag]8ter] Yalentinue retulit mihi [hjijs diebus, 
aput te esse librutn politicorum Aristotelis Leonardi Aretioi 
per eutn novissime translatumS quem apprime laadibns ex- 
toUit; ut ipsum habere yaleam, operam condignam adhibeas 
et me participem ip6o(!) facias, et si qua aput te singolaria 
fuerint — uti consuevisti — communicare mihi velis obnixe 
rogo. Vale feliciter et me tunc a te amari Süias , cum tuas 
ad me dabis literas, quas semper nostre mntue benivoleneie 
testes habebo. Ex Augusta S"" die augusti 1465. 

H[ermannu9] Seh[edel] do[ctor] tue caritati deditissimus. 



65. 

Hermann Schede! an Heinrich Lur. Augsburg 1465 

aug. 25. 

clm. 24847 f. 267^— 269^ Abschrift«. 

Bespricht den brief Lurs überGessels tod nr. 62. 

Tadelt die unmässige klage. 

Venerabili viro Heinrico Lur iurispontificij licenciato etc. 
Hermanus Schedel phisicus Augusteusis etc. salutem plurimani 
optat. Epistula quibusdam fautoribus fidissimisque amicis 
missa super morte dive memorie domini Leonhardi Gessel etc. 
ad legendum mihi presentata fuit, in qua prefatum patrem et 
dominum, preceptorem eciam olim prestantissimum, tibi ceteris- 
que morte sublatum maximi incomodi fore affligique te 
animo non parum anxie scriptis tuis lamentaris et profecto 
non ab re. Quis euim ignorat, nihil in hoc prestantissimo 
viro desiderandum fuisse, quin totum ad maximum laudis de- 
cus pertineret nee ab aliorum solida morum disciplina degene- 

rasse, quin eciam multis longe superior evaserit, egregia yi- 

* 

1 Vielmehr schon 1437 s. Voigt, Wiederbelebung d. class. Alter- 
thumsll,« 170. 2 Zwei stark abweichende concepte Schedels clm. 224 f. 
296 : Landes defancti decani und 296^ : Consolado de morte amici. Nach 
dem anfang des ersten zu schliessen, war der brief ursprünglich Fort- 
setzung von nr. 63. 



143 

delicet pnidencia, ox)nsilio atque constancia. Testatur hec ca- 
ritatis reyerencia atque amor, quem singularein a cunctis, in- 
dies maiorem uberiorernque, adipiscebatur. Scitam est eciam, 
plurimamm rerum asum et experienciam, humanitatem, comi- 
tatem in doctoe yiros, amore[m] et beniyolencia[ni] semper 
ipsam habuisse, et quantum nunc a pluribus in vita dilectus 
post mortem desideretur multis constat. Et te primum huius 
testem in medium produco, quem acsi tibi alijsque substrac- 
tum, maximam denique iacturam ex ipsiuA morte illatam la- 
mentaris a€ animum grayem anxiumque adyersus tarn solidum 
malum te habere arbitraris. Quare et te sepius ingemiseere 
reor, quo nil unquam meo indicio maiore reprehensione dig- 
num censui, more mulierum, quibus si yoluptas utilitasye per 
mortem eorum adempta fuerit, ingentem propter dolorem non 
reoordantur, quod si quispiam ipsas yerbo leni et blando ad 
mentem reyocet, resipiscunt quantocius, et tuuc primum anim- 
adyertunt, sese per angustia abiecta (!) racionis a yia deyiasse, 
quod et tibi eyenire censeo, dum ipsum, quem scriptis luges, 

e yita morte sublatum contendis ^ Gogita breyitatem 

huius spacii, per quod usitatissime currimus. Obserya hunc 
comitatum ' generis humani eodem tendentem, paucissimis in- 
teryallis distinctum eciam, ubi maxima yidentur ; hu(n)c, quem 
putas te amisisse, premissus est. Quid igitur demencius, quam 
cum tibi idem iter emeciendum est, superyacuis lamentis il- 
luni prosequi, qui antecessit. Omnis(!) eadem eondicio mortis 
equales fecit, cui enim nasci contingit, mori restat. Inter- 

yallis distinguimur, exitu equamur Vita enim uec bo- 

nmn nee malum est, boni et mali locus est. Nil ergo iste 
yenerabilis pater perdidit , nisi umbram et miseriam huius 
seculi. Noli ergo causas doloris luctibus tuis vulgaribus ac- 
cersiri nee ieyia incommoda indignando cumulare. Inhuma- 
nitas est ista, non yirtus firma. Sepe in his a natura dis- 
cedimus impulsoque nos damus nullius rei auctori et in hac 
re sicut in omnibus inconstantissimo. Omnia itaque ad ra- 
cionem reyocanda sunt. Dices forsan, caritate te dolere quam 
niaxime, an ea yero potest dici Caritas, qua quis alterius bono 

* 
1 Vgl. oben p. 140. 2 So das concept f. 296^, tezt hat cogitatam 



144 

torquetur, presertim quem non potest non unice amare ? Non 
habet profecto, quod doleat, qui probissimum atque equissimum 
virum morte perdiderit, yrao ut rectius loquar, quem vita donatum 
intellexerit. Nee te ullo pacto tangat Ciceronis opinio, qui in eo 
libro, qui Tusculanorum iuscribitur, affirmat, non alia de causa 
suorum quemque mortes lugere, nisi quod eos orbatos 
vite comodis arbitra(n)tur , ubi te cum Cicerone sentire per- 
cipio. Nam per deum immortalem, huius seculi comoda pro- 
fecto non alia esse percipimus, quam in dies tempora pericu- 
losioria instare, fraudes, circumvenciones yiolenciasque ubique 
terrarum invalescere , calumpniatores multi , defensor rarus, 
ubique potenciores opprimunt pauperiores. Et ut ad rem 
redeam, nesciebat Cicero, yeluti veritatera , que deus est, ig- 
norabat, ex hoc seculo migrantes pro meritis suis et meliorem 
eternam vitam adepturos, ipse lugendos censet tamquam vite 
comodis spoliatos. Ego vero non lugendum modo sed vehe- 
menter congratulandum reor , quod non ex comodis , ut ipse 
Cicero ait, sed vere ex incomodis et continuis laboribus ex- 
emptos intelligo, quod et de venerabili patre arbitrari licet, 
quem et si deus te sua privaverit presencia, Uli tarnen suani 
concessit regnumque eternum ei dedit. 

Demum unum, in quo te summopere hortari cupio , est, 
quod si umquam mentem tuam beneficia a venerabili prestan- 
tissimoque patre felicis memorie (mentem tuam) accenderint, 
vicissim ipsum venerari plurimaque caritate amplecti tuis be- 
neficijs apud deum non omittas , suavissima deoque grata li- 
bamina in anime eins salutem frequencius celebra .... Bis 
pocius quam ceteris luctibus indulgendum censeo. Licet enim 
nature obsequi gravitate servata, cum nichil, nisi quod datur 
veris affectibus, obsequendum est (!), talis itaque dolendi lu- 
gendique decor sapienti servandus est. Equo igitur animo 
necessariora ac utiliora amplectenda sunt , supervacua omit- 
tenda, quod ut iugiter fiat, obnixe hortor et oro. Nam me- 
minisse parcissime inhumani animi est. Sic aves, sie fere 
suos diligunt, quarum concitatus est amor et pene rabidus, sed 
tamen amissis totus extinguitur. Hoc te sicuti virum pru- 
dentem non decet. Meminisse idcirco persevera, lugere super- 
vacue desine. Hec nedum tibi, sed michi ceterisque amore 



145 

venerabilis patris flagrantibus scripta esse volo, coi si non pro 
meritis, sicuti expedierit, aliqua laude respondere possumas, 
saltem non omittamas, quantum licet, atque quod operibus non 
safficimus, impleamus afFectibus. Quod quidem nobis prestare 
dignetar Christi domini nostri clemencia, que te hie incolumem 
diu in multarum animarum salutem custodiat et post huius 
vite cursura ad veram et eternain beatitudinetn perducat omni 
cum devocione percupio. Domino meo r'"''. d. cardinali humil- 
lime me recommendatum habeas obnixe rogo. Ex Augusta in 
crastino divi Bartholomei anno 1465. 



66. 
Hermann Schedel an Hartmann Schede!. [Augs- 
burg] 1466 febr. 18. 

dm. 224 f. 289. Goncept. 

Ratschläge für Hartmanns gesundheit und zur 
erlangung einer anstellung als arzt. 

Salutem pluriraam dicit. Patrue carissime. In crastino 
divi Valentini [febr. 15] tuas ex Nureraberga mihi literas 
missas accepi, a Padua, ut ipsarnm tenet datum, in die epi- 
phanie [jan. 6] absolute. 

Gaudeo mirum in modum, amantissime patrue, te pristine 
so[s]pitati restitutum esse, quam et mihi communem pro no- 
stre amicicie iure duco. Da operam, ut recte te ipsum con- 
seryes, haut dubito, habundius te id posse canonibus facultatis 
nostre sufficienter imbutnm perficere et qualiter convalescentes 
regi debeant informare, tamen, reor, habes et doctores tuos 
semper ad manum promptos. Iterum atque iterum, ut tui 
curam geras, fraterne hortor. Nosti enira, quod debiles in- 
cauti promptissime recidivant, que ' vero grave in plerisque 
sepissime minatur periculum. 

Non parum eciam sanitati tue restituende proficere poterit 
mutacio aeris et regionis, postquam insignia doctoratus sus- 

1 sc. res recidiya^ 

Sohedel, 10 



146 

ceperis, nam ut inquit A[vicenna] 4' f[en]i c[apitulo] 1: 
»Et ex eis, que huic modo medieacionis sunt propinqua, est« 
etc. ^ , qiiia secundnin mutacionem aeris et regionis mutari 
consueyit et influxus celestis, qui tamquam causa principalis 
hec alterat inferiora etc. Recte igitur facis et laudo iuxta 
preconceptum operose prosequi. 

De statu statim habendo difficile erit. Habui scrutinium 
diligens bactenus, nee, dum lares paternos petieris et aliqualem 
noticiam et famam in populo acquisieris, in dies fama per 
terras varias volitabit, que facilem tibi prebebunt aditum Sta- 
tus adipiscendi. Nee minus yigilabo, quoniam semper tibi 
morigerus ero, que profectum honoremque tuum concernunt. 
Catervatim huc in die doctores medicine confluunt. 

Ipso die feria 3* post estomihi 1466, 



67, 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. [Augs- 
burg 1466 juni ff.] 

clm. 224 f. 272. Concept. 

Glückwunsch zur erlangung des doktorats^. Be- 
dauert, dassHartmann nicht nach Augsburg ge- 
kommen sei. Klagen über seine mutter. 

Salutem pluriraam dicit. Patrue amantissime ac doctor 

celeberrime. Literas tuas iamdudum exspectatas pridie per 

sororium meum Hermannum quam voluptuose me scias acce- 

pisse. Infandum est, quam gratissime mihi fuere, presertim 

dum te lares patrios — quo nil suavius — salvum cernere, pre- 

clarum honore, iocundissimum denique cum amplitudine et 

dignitate doctoratus reperijsse intellexerim. Pergratura fuisset, 

te ex Inspruck cum civibus nostris Augustam applicuisse ^, 

* 

1 sc. mutatio de terra, ad terram, de a@re ad aerem, s. Avicenna, 
Canon 1 fen 4* cap. 1. 2 Hartmann wurde am 17. april 1466 doktor 
8. Wattenbach i. d. Forschungen XI, 367 ff. 3 In unserm codex steht 
f. 210 einlage ein briefconcept Hermanns, in dem er den ungenannten 
adressaten um Übersendung einiger materiae (s. o. p. 27^) bittet : »Lo- 



147 

tuus enim adventus diu a me expectatus et avide optatus sin- 
gulare mihi attalisset solacium. Merito post tuos labores 
efc infirmitates huius loci aeris et elementorum temperies et 
amenitaa loci pre ceteris te huc attraxisset, set cur hoc da- 
tum non fuerit, miror quam vehementer. Ego yero, qui sicut 
asinus ad presepe ligatus, difficillime abesse valeo, nedum 
propter discrimina viarum set propter varia hoc specialiter 
tempore in dies occurrencia, quare nunc te comode visitare 
nequeo, excusatum ergo me habere velis, obnixe rogo. 

^ Libros quamtocius potero cum proxima vectura mittam. 
De meis nihil tibi eure sit, contentor de primo canone ^ ha- 
bendo, de ceteris quicquid actum sit, summe placet et semper 
placebit. De genitrice mea, quam prochpudor mulierem omni 
rancore plenam sciam et que me convicijs pluribus libenter 
aput plures inyolveret , doleo yeheroenter. Scio sororiam 
meum taute discrecionis virum, quod nuliis conyiciis eam 
molestaret ob honorem meum, sororis mee ac omnium no- 
strorum, quamvis non inficior^, multa egre ferre ab ea, que 
minus pateretur, si amore mei aut alioram id non tolleraret. 
Attemptavi meos(?) literis, set hactenus parum profeci, set 
semper in deteriora cuncta yerti et plus malignari ipsam 
sencio. Quid igitur secum agam aut per alios penitus ignoro. 
Tandem arbitrio suo, quecumque libent, agat. 

catus sam modo Ludovico üiieating ex parte mittendaram a te , qui 
asserit, omni die famulum suiim cum mercancijs a Venecijs venturum 
in Insprnok, cuius nomen extat Gonradus Widmann. Gui abs dubio 
quecumque mittere Yolueris, cum eodem mittere cura ; non dubito, quin 
onus illud mei intuitu libens subibit. Fidissimus eciam existit, quare 
sibi fidem indubiam et credulam adhibeas, eciam si maiora hijs sibi 
committenda forent. Promptum scio se exhibebit. Scrutinium ergo per 
famulum aliquem de eins adventu habeas.« Das wird wohl hierher 
gehören und Hartmann wird der adressat sein. Über Ludwig Meuting, 
einen reichen Augsburger kaufherrn, s. St. Ghr. V und XXII, passim 
und den brief Blumenaus [oben nr. 39 vgl. Forschungen XI, 353] , wo 
er als freund Hermanns genannt ist. 

1 Das folgende auf demselben blatte oben als fortsetzung eines er- 
sten entwurfs^ dessen anfang nachträglich durch das hier abgedruckte 
ersetzt ist. 2 Avicennae? 8 inficiatur? 



10 



U8 



68. 
Heinrich Lur aa Hermann Schedel. Dillingen 1466 

Juli 1. 

clm. 24847 f. 270— 277»>. Abschrift. 

Antwort auf die beiden bri ef e Schedels. Ver- 
teidigt sich gegen den Vorwurf, die Jurispru- 
denz geschmäht zu haben, aber man könne nicht 
früh genug sich gott widmen. Warnung vor den 
poetae. Rechtfertigt sieb endlich gegen den 
Vorwurf weibischer klage um Gessel. 

Famoso medicine doctori magistro Hermanne Schedel Hein- 
ricus Lur in decretis licenciatus in domino salutem et anseris 
calamum in linea virtutum cohibere. In scripturarum campo 
immerito diligens provocat diiigentem. Sane vultu hylari et 
iocundo duplices hijs proxime effluxis diebus a te accepi literas, 
et dum principium prime lectitarem, intonuit auribus predulcis 
afflatus et auditus hausit placidos sermones, et dum sie dul- 
citer auster perflaret Meringos ' auditus ^ , illico in sequen- 
tibus surrexit aquilo et attulit sonos multe displicencie et 
veluti ingratitudinis vehiculum tristicie spiramen advexit au- 
ribusque plurima ' minus placita ministravit. In primis 
ibi : »Deinde lamentaris te florem iuventutis« etc. et infra : 
»Existimo te tunc temporis in summo felicitatis gradu esti- 
macione tua fuisse situm, quociens forte unum fragilem silo- 
gismum et nichil ex nichilo concludentem multa cerebri ver- 
tigine tota insompni nocte texueris« etc. Hermanne, clam- 
destina fundis opprobria, me forte remorsurum suspicans. Carte 
non certabo, nisi scolastico certamine, aliter vane in me tuam 
accuisti linguam. Ne tamen dicas : verba feci mortuo et surdo 
narravi fabulam, in campum certaminis descendens singulas 
invectivarum tuarum partes, prout prodigo stilo exarasti, po- 
nam, ne me aliquid confingere suspiceris, et ad easdem iuxta 
docile ingenium a creatore datum respondebo, quia nichil re- 

spondere omnino utile non videtur, ne eciam resp onsionis pe- 

* 
1 Mering südl. von Augsburg. 2 aditus? 3 cod. plurimum. 



149 

nuria videar declinare certamen et ne fides ledatur Don in- 
telligencium propositum menm in epistolis prenarratis. 

Ad primaoi inyectiva[ru]m partem: Dum texui elencum 
aut paralencum in scolis et scolastico certamine, nuBquam 
passus snm giram luminarium aut cerebri vertiginem, ut tuis 
utar verbis, nee fantastice nichil ex nichilo conclosi. Quinymo 
reliqaum tempus racionabiliter in naturalibus, ethicis et rae- 
thaphisicalibus disciplinis consumpsi, et quicquid in his habuit 
racio vel industria, avide hausi et postea indoctos docendo 
habunde effudi, et ferme undecim annis bursas laudabiliter 
rexi, ut tu nosti, quia bursalis fuisti ^ Et licet titulus multe 
paupertatis pro tunc me presserit, tarnen idem me ad diur- 
num atque nocturnum laborem compulit, quo(d) tandem de 
spinis rosas, de terra aurum et de eoncha margaritas coUegi, 
nee me quieti dedi, sed istam gloriosam dominam, iuriscanonici 
scientiam regnis et sedibus preponens ipsamque super aurum 
et omnem pulchritudinem preeligens atque studere satagens, 
ad Ytalie partes me transtuli pro eadem, »acquirendi lucri 
tarnen causac, ut tua vociferant verba. Subnectis, Hermanne, 
diceus : »Miror tarnen, ande tanta tibi temeritas eyenerit , ut 
taam ipsam facultatem, in qua te professum scio, iniurijs tantis 
conviciari audeas, cui loqui si daretur, sua defensione caluinp- 
niatorem sui te argueret , et non immerito, cum te a terra 
sua dignitate extulerit, ingratitudinis vicio merito ab ipsa 
inculparerisc. Hermanne Schedel, alto dente me petisti, vicis* 
sim non extollo comua , licet aque gelide ceciderunt (!) super 
calcem yivam et factus sit terre motus magnus , et nisi in 
scolis perfecti magistri, qui cum malediceretur, non maledice- 
bat et cum pateretur, non comminabatur, pacienciam didicissem, 
temperancie frenum [f. 271] in verba contumelie relaxassem. 
Erubesco tamen, hec tua scripta doctis hominibus innotuisse. 
Puto, quod ex illis sis, qui dixerunt: >Linguam nostram mag- 
nificabimus, labia nostra a nobis sunt, quis noster deus est?« ^ 
Ne igitur putas, me responsione yacuum, loquacitati tue dabo 

« 

1 Vgl. über den Leipziger studienaafenthalt Hermanns die Vita 
des Heinrich Zolner oben s. 110 anm. und den brief nr. 27, der eigene 
anschauung yerrät. 2 Psalm 11, 4. 



150 

tale responsum , quod scio te cunro oculo et elato supercilio 
auditurum. ünde intuens ego atria principura et consistoria 
presulum vidi viros, quos inflavit huius mundi sapiencia, ca- 
nonam et legum yentosa loquacitas, yidi, quos agitabat Spi- 
ritus huius tnundi, spiritus vertiginis et erroris, vidi, quos os- 
culata fuit domina ambicio, que ad magnarum diviciarum 
multiplicitatemque (!) beneficiorum acquisitionem excitat et sera- 
per aperit hyatus ampliores. Vidi, inquam, viros, [qui], quo- 
cienscumque ad eos fit ingressus, non faciem sed manum ad- 
ventantis attendunt, quasi semper munera recepturi, alias iu- 
stitiam minime ministraturi. Geruebam denique multitudinem 
magnam, quam nemo numerare poterat, qui omnes a minore 
usque ad maiorem avaricie student et a propheta usque ad 
sacerdotem cuncti dolum faciunt, ut utar verbis Jeremie efc 
Zacharie prophetarum ^. Animadvertens ego hec et quomodo 
qualiterve odiosus sit mundo titulus paupertatis, quamquam 
apud deum sit gloriosus, quia hij omnes honorati eisque di- 
vicie annexe fuere, desiderio desiderabam esse in aulicis tumul- 
tibus.et potare aquam de puteo Samarie, que plus potate plus 
accendunt avaricie sitim et nunquam saciunt humane concu- 
piscencie hyatum, et quia nequivi esse aulicus acceptus iuxta 
temporis qualitatem sine multa dolositate et vulpina astucia, 
ideo intencione corrupta elongavi nie a linea recti itineris efc 
me transtuli , ut premittitur. Et inibi eciam inter alia ar- 
dencius legi, quod facta est contencio inter discipulos Christi, 
quis eorum videretur esse maior quodque multitudinis creden- 
cium erat cor unum et anima una ^. Multoque tenacius retinui, 
quod facta est dissensio inter Barnabam et Paulum , ita ut 
discederent abinvicem, quodque idem Paulus ait: »Cum sit 
inter vos zelus et contencio, nonne carnales estis, nonne ho- 
mines estis ?« ^ Frequencius recitavi, quod facta est rixa inter 
pastores gregum Abraham et Loth , quodque idem Abraham 
recuperavit in prelio Loth et substanciam eins. Ibi deni- 
que et in mundo didici, quod qui vult capere avem, debet 
tegere rethe , quod si quis vult mactare thaurum , quem 
non potest viribus subiugare, fricat manibus eins frontem. 

* 
1 Jeremias 6, 13. 2 Act. 4, 32. 3 1. Corinth. 3, 3. 



151 

Si quis vult dominis complacere , vendat oleum , repleat eis 
marsupiuiD, ponat cervical sub capite et pulyinaria sub omni 
cubitu manas et dicat semper: »Ja Herrc, et quandoque trahat 
leges per crines. Quid, si hij mali? Deus bonas, facultas 
laudabilis et scientia canonica sancta, que tocius christiauitatis 
continet normam, cui tamqaam domine et regine omnes sciencie 
humane inferiores et secolares veluti pedisseque ancillantur. 
Si dixero in simili : »Pulchre yestiri, egregie mentiri et audacter 
iiiterficere est medicorum facere«, non iniurior sanctis Cosmo 
et Damiano nee confundo medicine facultatem, cum scriptum 
eciam scio in Ecclesiastico : »Altissimus [f. 272] de terra creavit 
medicinam et vir prudens non abhorrebit eam \« Et infra: »Da 
locum medico, etenim deus creavit illum et non discedat a te, 
quia opera eins sunt necessaria.« Hermanne, ex mnltis pauca. 
Ruga frontem, puto me bene scripsisse et fateor me male 
vixisse et ingratitudinis vicium, quod est peremptorium anime 
et detestabile apud deum, non incurrisse. Student boni, stu* 
dent mali , fine tamen inequali. Et sie illam contumeliam 
surda aure pertransire edocuit me magister paciencie, qui cum 
alapam accepisset et ei diceretur: »Cur sie respondes pontifici?« 
nichil contumelie contra personam pontificis est loquutus, quia et 
sepe multiloquii (!) et inpacientem breviloquio et paciencia vici. 
Subdis, Hermanne, postea: »Memineris figmentis poetarum 
te adhesisse et cum beato Jeronimo [Giceronem] olim te pe- 
nitencia nunc ductum legisse. Arbitror ego, si eomodo, quo 
beatus Jeronimus«. Verum fateor, me vix rudimenta Ciceronis 
et aliorum gustasse, et si attendis verba epistole mee, que tu 
minus fideliter truncasti, satis est tibi tua responsio. Cui, ne 
videar rei illius omnino ignarus , annecto textum 38 di. c"" 
Turbat § Cur ergo ^ situatum , dicentem : »Seculares literas 
quidam legunt ad voluptatem, poetarum figmentis, id est fa- 
bulis et ornatu verborum delectati semper, et hoc non licet. 
Quidam vero ad erudicionem eas addiscunt semper, et hoc licet, 
uterrores gentilium legendo detestentur et utilia, que in eis inve- 
nerint, ad usnm sacre erudicionis devoti invertant, id est con ver- 
täut, tales laudabiliter seculares literas addiscunt«, ut ibi longe 

* 
1 Eccl. 38, 4. 2 Es ist vielmehr decret. Gratiani P. 1 dist. XXXVTI. 



152 

lateque. Uli eloquentissimo Jeronimo displicebat ^ incultus pro- 
phetarum sermo et idem delectabatur inTulij ornatu, quem et fig- 
menta paganica legebat ad voluptatem, non ad utilitatem tarnen et 
eruditionem. Ideo correptus fuit ab angelo et in canone legimus 
38. di. ', quod talis lectio prestabat eidem impedimentum in 
veritatis cognitione iuxta illud commentatoris Aristotelis phi- 
losophorum principis Averrois methaphisice 20. dicentis: »Con- 
8aetudo audiendi fabulas et falsa impedimentum est in cogni- 
cione veritatis. c Et ad propositum 4^ ethicorum ^ dicitur: 
»Amatores fabularum et delectantes in fabulis audiendis et 
referendis, et qui dies consumunt loquentes de dictis vel 
factis inutilibus, non dicimus intemperatos sed garrulos.€ Her- 
manne, dulcissime frater mi, solet ynlpes pilum mutare, non 
mores, pili tui tendunt ad niveum colorem, muta tuom ^ studium 
vanitatis in scienciam veritatis. Ex stilo et anseris calamo sen- 
cio te crescere in arte, que a dicendi copia traxit nomen et pas- 
cere siliquis porcorum. Attende fines scripturarum, rethoris 
est persuadere, poete demulcere. Unde Aristoteles 3^ rethori- 
conim : »Poete loquentes brevia propter eloquium acquirebant 
gloriam sed non sempiternamc Fateor divinas laudes in ymp- 
nis et canticis floribus decoratas, fateor eciam, quod divinam 
scripturam perfecte et defensive sine sciencijs humanitus ad- 
inventis, sine speciali dono miraculoso dei nemo potest habere. 
Ex hoc tamen non infertur, quod in vesperam vite postergan- 
dum sit Studium sacre pagine ... [f. 273] .... Cum itaque ars 
longa sit, vita brevis et dies tui declinant(!) ad horas vesper- 
tinas, hortor te non minus instanter quam confidenter, ut am- 
plius te honestioribus studiis impendas. Rixantur in studorio 
tuo libri theologicales contra vermes et pulveres dicentes: 
»Yos consumitis substanciam nostram.c Poetarum vero super 
motibus violentis conqueruntur. Egredere igitur a sciencijs 
vanitatis et ingredere ad sciencias pietatis, que sunt legem nos- 
cere, scripturas et prophetas intelligere, in ewangelio, id est deo 
credere, apostolos, id est epistolas apostolorum non ignorare . . 
[f. 273^] . . . 

1 cod. discipiebat. 2 Es ist wiederum dist. XXXVII. 3 Ari- 
stotelis. 4 ood. cum. 



15S 

Gonsequenter subdis: »Nil dulcius aut iocundius solidi (!) 
homini prospicio, quam deum diligere et se mancipare eins 
servicijsc etc. Verum , frater carissime, diligendus est sum- 
me (!) deus, quia bonus est , ymmo infinite bonus est et ideo, 
si nobis esset possibile, infinite a nobis diligendus esset, et non 
potest esse excessus, sed quanto plus diligitur deus, tanto di- 
lectio est melior. Est, inquam, diligendus, quia prior dilexit 
nos et plus quam nos ipsi diligamus nos .... Est denique 
diligendus, quia pater, creator, gubemator et redemptor noster. 
Hoo clamat lex nova, attestatur et antiqua, concordat et pa- 

ganica [f. 274] Deinde subiungis, bone Hermanne, hec, 

que sequuntur verba : »Audi, precor, quid Franciscus Petrarcha 
de incomposite (!) vite perseverancia scribit, de malis, que in ur- 
bibus fiunt, que me et te ac quemlibet eodem aspirantem animo 
ab huius mundi vanitatibus merito retraberent,€ et infra: 
»Rure habita etcc ^ Frater mi, volye, revolve, gira, r^ira 
de pedibus ad verticem, de ventre ad dorsum et nusquam in- 
yenies requiem, donec invenies Christum iuxta illud Augustini 
dyalectici subtilissimi in confessionum libris : »Doniine, fecisti 
DOS a te, ideo inquietum est cor nostrum, donec requiescat in 
tec et psalmiste verbum : »Saciabor , cum apparuerit gloria 
tuac *. Verum Johannes ille baptista , domini preco et pon- 
tificis filius nee matris affectu nee patris opibus vincebatur, 
ut in domo cum periculo viveret castitatis. Vivebat in heremo 
usus cibo parcissimo. Sic fecere plures eciam antiqui testa- 
menti patres attendentes, quod talis efficitur homo, qualium 
societate fruitur, unde beatissimus ille Jeronimus inter patres 
eloquentissimus dicit: »Plus quam inpossibile puto, virum 
diucius in bonis permanere operibus, qui malorum assidua so- 
cietate utitur, cum sanctus psalmista vociferat: »Cum sanctis 
sanctus eris etc.« Ideo, qui bonam societatem invenit, yitam 
invenit et diyicijs affluit. Verso mantello non est Optimum 
in rure seu heremo habitare, quia in Ecclesiastico legimus 
c. iiij : »Ve soli, quia cum cecederint, non habent sublevantem 
se«. Denique in Matheo c. 4 legitur, Christum in deserto 
temptatum. Ideo undique bella, eciam in cella. [f. 274^] Quid 

* 
1 Aus dem Petrarcacitat oben s. 137 ^ 2 Psalm 16, 15. 



154 

gitur eligendum sit hac ia re , audiamus Petrum Blesenseni 
epistola trecesima tercia dicentem : »Uberioris gracie est inter 

seculares esse religiosum, inter impios esse iustum« 

Demum dicis postremo: »Ut bis invictis malis resistere, 
Yirtutes eolere, religionemque sanctam venerari valeamus, mor- 
tem ipsam, que finis omnium malorum existit, teste apostolo, 
frcquenter meditari censeo, que cum inter timenda principa- 
tum possideat, ipsius compendiosa recordatio non sufficit, sed 
circa ipsam diucius immorari oportet etc.« Hermanne f rater 
mi, satis surdus est, qui ad comminacionem tanti tonitrui 
non timet. Hec tua sancta scripta et alia plura assunt rae- 
morie. Petra iam texit fossam et, ut terram terre commendat(!), 
cumulator aceepit mercedem. Testamentum, anniversarium et 
omnia parata sunt. Volvo et revolvo crebro meo in animo 
tria preterita, videlicet malorum commissionem, bonorum omis* 
sionem et temporis amissionem, tria presencia, scilicet vite 
brevitatem, salvandi difficultatem et electorum paucitatem, tria 
futura ut mortem, qua nichil terribilius, iudicium, quo nichil bor- 
ribilius, et supplicium sempiternum, quo nicbil intoUerabilius. lu- 
tueor me in yespera vite constitutum et, quod mihi cito mori restat, 
non [f. 275] ignoro, cum omnes morimur .... [f. 275**] . . . [Sed], 
magister Hermanne, timeo, quod is non merebitur diviuam obtinere 
indulgenciam, qui solum accipit penitentiam, cum se amplius non 
posse vivere cernit, quam non acciperet, si adhuc se posse sanari 
crederet De hoc longe lateque in prima exaravi epi- 
stola. Antbiochus non est misericordiam consecutus, quia cum 
consuetudinarijs peccatoribus non vere penituit. Fateor, quod 
misericors est dominus, sed scio, quod sicut benignus est in 
toUerando, ita iustus est in puniendo. Ita enim impartitur a 
deo largitas misericordie, ut non relinquatur iusticia discipline 
— de penitencia, distinccione prima, cap. perfecta^. Hermanne, 
ad tam magnum tonitruum, qui non expergiscitur , ille non 

dormit, sed mortuus est [f. 276] ... Ultimo concludis: 

^Obsecro, ne me licet magnis distantem tractibus deseras, sed 
orationibus tuis devotis erga deum recommendatum habeas 
obnixe rogo etc.« Bene rogares, si iusticia adesset subiecto, 

1 Vgl. oben p. 120». 



155 

quia scriptum est: »Multum valet deprecatio iusti assiduac, ^ et 
quod propria quandoque vota non obtinent, facit intercessio 
aliena .... 

Super prima transmissa epistula sufficiant hec tibi pauca. 
Ceterum gauderem plurinimn, si in secunda transmissa epi- 
stula sermo tuus esset modestior et correctior, si lingua tua in 
lubrico non resideret et me sie caninis dentibus roderet. Respon- 
sums tarnen intencionis mee propositum sub verborum compendio 
resolvi. In primis cum dicis : »Quare te sepius ingemiscere reor, 
quo nil umquam meo iudicio maiore reprehensione dignum censui, 
iQore mulierumc, Hermanne, nenne luxit prothoplastus genitum 
suum Abel per curricula [f. 276^] annorum centum, ut in sco- 
lastica historia legimus? Nonne in Genesi scriptum est: »Fle- 
vit Egiptus Jacob LXX diebus?€ Nonne filij Israel in campe- 
stribus Moab planxerunt Mojsen triginta diebus, ut in Deutro- 
Domij (!) legimus? Nonne Johannis undecimo legitur: »Jhesus 
ergo, ut vidit eam plorantem et Judeos, qui venerant cum ea, 
plorantes, infremuit spiritu et turbavit seipsum et dixit : Ubi 
posuistis eum ? Dicunt ei : Domine, veni et vide. Et lacrima- 
tus est Jhesus«. Ex bis conclude, quomodo qualiterve in erait- 
tendo lacrimas reprehensione sum dignus. Numquid homo 
sum ? Fuit et hodie est in me, sicut quolibet in yiatore, ap- 
petitus sensitivus, sensualitas seu voluntas, ut natura. Secun- 
dum baue stillabant lacrime, et fuit cordi meo continuus dolor. 
Est in me appetitus racionalis seu yoluntas, ut arbitraria, seu 
voluntas, ut ratio. Secundum quam gaudebam, quod noster 
viator Leonhardus brevi cursu feliciter suum terminavit iter. 
ütinam tacuisses et prudentior apparuisses. Subiungis: »more 
mulierumc. Hermanne, ut utar Alexandri magni grammatici ^ 
yerbis, congrua non est hec comparacio, cum mulieribus insi- 
tum sit a natura, ut in eis non sit aliqua firma constancia, 
quarum si unus oculus lacrimetur, ridet alius ex transverso, 
quarum mutabilitas et varietas ad illudendos yiros semper eas 
inducunt et, dum maioris amoris signa viris ostendunt, statim 
sollicitate per alium , amoris sui demonstranciam instabiliter 
repente variant et commutant et, si forte nullus eis soUicitator 

* 
1 Jacob. 5, 16. 2 Alexander de villa dei. 



156 

appareat, ipsum (!) dum incedunt vel dum yagaiitur sepius in 
fenestris vel dum resident in plateis, furtivis aspecfcibus clam- 
destine sibi alium querunt. Unde fatuus iavenis ille censeri 
potest [f. 277J et niulto forcius in etate constitatus, qui in 
mulierum blandicijs fidem gerit et earum demonstracionibus 
sie fallacibus se committit. Cum ego notus sim in Judea, tibi 
satis esse respousum nemo dubitat. Snbnectis dicens: »For- 
sitan etc. ^c Dico quod egregia mendacia non sunt reprehen- 
sione digna. Ultimo dicis: »Unum vero, in quo te derium 
summopere hortari cupio, est, quod si umquam mentem tuam 
beneficia a venerabili prestantissimoque patre felicis memorie 
suscepta . . . ^ plurimaque caritate amplecti tuis beneficijs apud 
deum non omittas, suavissima deoque grata libamina in anime 
eius salutem frequencius celebra.€ Hermane, frater mi, inter 
secreciores lacrimas, ubi patri ymmolatur filius, nomen doroini 
mei Leonhardi nunquam delevi a memoria et preces ad deum 
pro eo fundere non cessabo. Quanto autem amore ipsum 
Leonhardum dilexerim, conscium mutue caritatis tue pectus 
agnoscit, quibus lamentis, quo dolore, quo gemitu eundem 
persecutus sum, opera et litere iste testes sunt. Non possum 
enim illum a memoria delere ac non diligere , qui, dum in 
humanis esset, frequeuter me suis dilectionibus prevenit. Et ' 
cui fui forti yinculo caritatis conbinatus, et tibi cupio uniri 
in amoris amplexum, rogitans, ut quiescentem senem olim ye- 
teranum diligentem reciproca dilectione diligas et militare in 
campo scripturarum rursum non cogas tu, qui iunior es. Et 
si te anseris calamo lesi, diniittas michi nee me yicissim le- 
dendo malum pro malo reddas, cum ei sit secundum iusticiam 
ignoscendum, qui proyocatus appetit se ulcisci. Erit in pri- 
mis acceptum deo, erit mihi gratum, erit honorabile tue ca* 
ritati, quam deus feliciter conservare dignetur nunc et lon- 
geye. Vale amice et frater carissime , etate fili, gradu non 
minor et hoc a me rogatus obserya, ut quicquid mihi scrip- 
seris, ad me primum facias peryenire. Ex Dillingen anno do- 
mini millesimo quadringentesimo sexagesimo sexto prima men- 
sis Julij. 

1 Oben 8. 143: »Dicea foraan, caritate te dolere«. 2 Hier fehlt 

etwas im citat ; s. o. 8. 144. 3 Ei ? 



157 



69. 

Hermann Schedel an Heinrich Lur. Augsburg 1466 

aug. 1 6. 

olm. 24847 f. 277*>-.282. Abschrift '. 

Antwort auf den brief Lars. Verteidigung der 
humanitätsstudien. Erläuterung seiner auffas- 

snng der vita solitaria. 

Aceuratissimo iuris pontificij licenciato etc. Heinrico Lur 
Hermannus Schedel phisicus Augustensis salutem plurimam 
optat. Epistolam tuam longa yerborum serie a caritate tua 
michi presentatam iocunde legi, in qua ad singula pene scripta 
preterita respondes et quedam illic dicta refellis. Placet quo- 
que par pari referre, natura enim non sinit, ut dum paulum 
pungimur, non eciam quandoque remordeamus , quippe apibus 
mellis et dulcoris confectricibus aculeos inditos esse videmus 
ad yim, si qua sibi inferatur, propulsandam. Itaque cum me, 
pugil severus, undique oppugnes et ictibus tuis tamquam ful- 
minibus percellas, patere, queso, ut paululum renitar et resi- 
stara. In primis tarnen affirmo, si tantilla scriptorum priorum 

♦ 

1 Erster entwarf clm. 224 bl. 274^ und bl. 287 (zusammengehörig), 
zweiter, mit unserm codex vollständig überei nstimmend , ibid. bl. 293 
und 805 (zusammengehörig). Auch hier, wie oben nr. 63, notate aus 
dem briefe Lurs nnd angäbe seiner quellen [f. 274^] : Vide in epistulis 
Francisci Petrarche ep. 8. ibi 2® fol. ? Gui igitur ingeninm deest . . In 
invectiva [sc. Poggii] in Laurentium Yalle ibi circa prindpium: Est pre- 
terea in sermone quottidiano etc. et in margine rota fortune .... Quid 
ag^t solitudo. De ignorancia sui et aliorum folio 4®, ubi in margine : 
quid egit solitudo, et idem [sc. Petrarca] in libello parvo fol. 281ittera 1. 
Idem in invectiva in procacem medicum libro 4 cap. 1 et 2. Vide et 
invectivam Poggij in sacerdotes . . . Ponit abhominaciones aulid status. 
Vide [Poggio] de infelicitate principum et idem alibi . . . Ponit devestitu 

medicorum etc. Vide in epistula Jo. Rot contra iuristas in epistula 

Poggii in Juristas . . . Vide epistulam Knee de defensione poesis .... De 
tnendado in epistula Jeronimi in papiro (?) fol. 133. — Dann noch : 
Nee me ad volnptatem libros set mageplus ad utilitatem legendos 
tempore, qao medidne studio (insndare) non insudo, vid. in epistula 
fol. 242 [doch wohl eines Schedeischen briefbuchs.] 



158 

verba adeo [a] te ponderatuni iri sperassem, profecto aut omnino 
siluissem aut maturius vires meas consulens, concessissem tibi 
nberiorem materiam respondendi. Cum itaque me inhonestio- 
ribus, quam sperassem, verbis invadere conaris, non aliter quam 
certamen tecum inire conspicio [f. 278] necessarium. [gitur defen- 
sione, qua possura, contra niti cogor, ne me conscium ipsarum in- 
vectivarum existimes, si taciturnitate pro defensione uti vellem \ 

Scribis in primis clamdestiua obprobia prioribus scriptis 
me effudisse etc. Livore, ut sencio, accensus in me hec evo- 
niere voluisti. Priora mea scripta, palam et in manus multo- 
rum perlata clamdestinum obprobium minime ostendunt, sed 
caritatem fraternam sincerumque animum pocius, si bene per- 
pendis, pre se ferunt. Tmo nee quicquam calumpniandi stu- 
dio contra te a me dictum agitatumve umquam fuit et, ut me 
et famam meam in discrimine malivolorum magis adducere pos- 
sis, scribis, me ex illis esse, qui dixerunt: »Linguam nostram 
magnificabimus etc.« Carissime frater, tritum est id apud me, 
linguam interfectricem esse anime et maxime lesivam hominis, 
quod ex eins contingit figura, quia est ad modum gladij an- 
cipitis, bis acuti et cum cuspide acuta. Per figuram enim 
rerum noscitur natura ; multi corruerunt in ore gladij , sed 
plures interierunt in lingua, et cum eciam linguam optimam 
carnem, dum bona est, et pessimam, dum mala est, de mundo 
esse sciam, ut narrant historie, consultius obprobria tacere 
semper didici, rectius arbitrans ponere custodiam ori meo et 
ostium muuitum labiis meis , quam declinare cor meum in 
verba malicie ff. 278^ ... 

Nee modestius in me invehere cessas, sed loquacitati mee 
responsum dare annectis: et ego dicacitati tue vicissim me re- 
sponsurum non erubesco. Ignominiose pilos meos in niveum 
colorem tendere micbi obicis. Sed solatur in primis canos 
meos illud Domiciani principis: forti animo fero comam in 
adolescencia senescentem. Numa Pompilius, qui secundus* in- 
ter Romanos reges dyadema sortitus est, ab adolescencia canus 
creditur fuisse. Siquidem Virgilius noster in buccolica, quam 

1 Grösstenteils wörtlich nach dem briefe Joh. Rots an Heimbarg 
[Joachimsohn, Heimburg 310 f.] 2 cod. secundum. 



159 

xxxvii® etatis anno scripsisse eum constat, sub persona pastoris 
de se ip80 loquens ait: »Candidior postquaDi tendenti barba 
cadebatc. Est itaque, ni fallor, graode michi solaciura tam 
claris septuin esse comitibas '. 

Post hac, benivolenciam captare yolens, bortaris non minus 
instanter quam confidenter, ut honestioribus studijs labores 
meos impendam etc. Grato animo tuam ' istam fraternam in 
me pietatem et coroplector et laudo, quam amice certe facis, 
ut ea(m) mihi comniemores atque proponas, que anime mee 
saluti conducere et expedire putasti. Ego vero, Ueinrice, vir 
humanissime, is sum, ita me deus salvum yelit, si vere et non 
ficte loquar, is inquam sum, qui has sacras literas omnium 
scriptararum (!) longe anteponam, maximeque observo et Ye- 
neror eos, quos micbi proponis eximios sacrosque viros omni 
sanctitate poUentes aliaque documenta [f. 279] salutaria, que 
prona, auditu suavia, intellectu facilia, susceptu honesta vi- 
dentur. Quaniquam ergo ea divinis prope laudibus digna cre- 
dam, attameu ea ipsa non sie laudem, ut Studium humanitatis, 
quod tu vanum appellari non vereris, vituperem, quod ab 
Omnibus sane laudatissimum fore iudicem, dum in ipso debita 
raeione et quousque ipse licet, progrediar. Non enim putes, 
in hijs gentilium studijs me sie immersum et eorum suavitate 
irretitum esse, ut eciam non aliquando animum ad alciora deo 
duce sperem attendere. Attamen cum in hac arte nondum 
tantum profecerim ', quantum ipse veUem, nee eas in me vires 
noverim, si qua tarnen forte in me sit mediocritas et pocius 
virtutis et earum literarum quidani amor, quam uUus earüm 
profectus, non tamen iniocundum sane nee inutile fore arbi- 
tror, huic arti, ut dixi , aliquando inherere ac operam dare. 
Quam quidem oppinionem si dampnaveris, una eciam damp- 
naveris, necesse sit, illos sacros doctores Augustinum, Jero- 
nimum, Ambrosium. Eos enim ipsos accepimus gentilium stu- 
dijs diu multumque insudasse et in hiis tantum profecisse, 
quantum divina et immortalia eorum indicant opera, adeo, ut 
si quis studiorum artis humanitatis expers sit, ex sacris eorum 

* 
1 Das ganze [aus Petrarca] wörtlich schon einmal oben nr. 28. 
2 cod. tuo. 3 cod. profeceram. 



160 

libris nullnm vel minimum queat fructam percipere. Id quo- 
que michi nednm sed nee ceteris turpe dictum pnto ^ , quod 
honori, laudi et glorie tantis idris extiterit ; malo autem cum 
hijs errare, quam cum äliis recta sapere. Legimus Jeroniinum, 
Lactancium, viros, ut alios tarn Orecos quam Latinos omittam, 
Cioeronis et geutilium eloquenciam longe imitantes , et hij 
tarnen [f. 279^] sapiencia, vite sanctimonia atque integritate 

äoruerunt 

Unum adhuc dicendum equo paciaris anirao, oro. Non 
djssimulo equidetn, me Ciceronis ingenio et eloquencia delectari, 
quibus, ut innumeros sileani, Jeronimum ipsnm usque adeo de- 
lectatum video, ut nee visione uUa terribili nee Ruffini iur- 
gijs sie stilum inde dimoyerit, quin Gieeronianum aliquid re* 
doleret, quod ipsemet senciens de hoc ipse alicubi se excusat. 
Nee vero Cicero fideliter ac modeste lectus [f. 280] aut illi 
noeuit aut cuiquam alteri, cum ad eloquenciam cunetis, ad 
vitam multis valde profuerit, nominatim, ut dixi, Augustino, 
qui ex Egipto egressus Egiptorum auro et argento sinum sibi 
gremiumque coraplevit, ac tantus pugil ecelesie, tantus pro- 
pugnator fidei futurus, antequam in aciem descenderet, sese 
armis hostium circumfulsit ^. Qua in re maximo errore du- 
ceris, quod ^ ab hac arte humanitatis me retrabere eupis, quam 
quidem oppinionem tuam sie frivolam et, ut pocius dicam, im- 
piam, nunc impugnare omitto, quoniam ea res longiorem pos- 
ceret epistolam et alterius sit loci et temporis. Tantum in- 
presenciarum sit attigisse, ut intelligas, literis externis et gen- 
tilibus frequenter inserrire ipsasque memorie tenaciter com- 
mendare et omnia perlegere, bona et mala, diligentissime cu- 
remus. Nam, ut inquit Quintilianus orator summus: »loi- 
quornm noscenda est racio, ut melius equa tueamur.c Augu- 
stinus preterea, sacrarum literarum lumen, pro sua facultate 
in libro de vita ehristiana nos hortasse visus est: »Auferamus 
bona, inquit, ab illis gentilibus tamquam ab indignis posses- 
soribus.« * — Prolixiorem me fuisse intelligo, frater carissime, 
quam proposueram ; verum ubi ineepi, ita multa occurrunt,. ut 

1 Im concept velim übergeschrieben. 2 Dieser abschnitt bis hier- 
her aus Petrarca, De ignorantia etc. [Opp. 1162]. 3 Im concept in 
qui corrigirt. 4 Vgl. oben s. 99. 



161 

difficilius fnit reicere, qaod ultro se obtulit, quam reperire. 
Devocio eciam summa nescit paucis esse contenta. 

Deinde nou contentus convicijs , quibus facultatem tuam 
prioribus scriptis maculasti, eciam novum te censorem nedum 
morum sed et facultatis medicine facis, more parasitorum. 
Yronia enim quadam medicum pulchre vestiri inquis, annectens 
blasphemiam iunctam contumelia, dum ^regie mentiri et au- 
dacter [f. 280^j interficere subiungis. Aliena sunt hec a yero, 
yim yeritati inferencia. Temeritate nescio qua ductus hec tarn 
ignominiose, sponte, nulla auctoritate aut racione vallata me- 
dicine ascribere audes. Verum est profecto, quod vulgo di- 
citur, crescentibus annis decrescunt intellecta, et stultiores 
provecta etate evadunt. Sed comprimo me, de hoc satis. 

Sed nee tranquillum adhuc te sencio, mendacia egregia 
mihi asscribere te non pudet, ex eo, quia tibi mores mulierum 
obicio. Cum enim fragiles natura simus, falli nos, labi, va- 
cillare, passionibus itidem innumeris subiectos esse constat. 
Hec non minus viris, quam mulieribus ac michi tibique eye- 
nire posse interdum non nego. Si prudenter yerba attendisses, 
minime michi exprobrasses, sed quia ad pauca prospicientes de 
facili enuncciant, prudentis proprium esfc, ut ait Seneca, exa- 
minare consilia et non cito facili credulitate in falsa prolabi. 
Ex prudenti enim rerum estimacione sequitur earundem iusta 
ponderacio, qua scilicet pociora deterioribus preponuntur. 
Qui si dicerem, dolis mulierum aliquando te irretitum iri, 
nunquam yeniam mererer, non sie calumpniando amicum, cum 
nee sanctior Dayid rege es nee Salomone sapiencior aut Samp- 
sone forcior? Yetus delictum hoc est, nee scio, quis eo careat. 
Late patet hec pestis, si pestis est, naturalibus uti^. Tuis 
igitur inepcijs posthac modum statuas morboque isto proca- 
citatis uti desine. Videmus enim sepe grayius offendere ani- 
mos auditorum eos, qui aliena flagicia aperte dixerunt, quam 
eos, qui commiserunt. 

Postea plus quam impossibile reris [f. 281], yirum diucius 

in bonis permanere operibus, qui malorum assidua utitur so- 

* 

1 Vgl. den brief des Enea Silyio an seinen vater [ep. 15 der Nürnb. 
ausgäbe] . 

Sohodol. 11 



162 

cietate, quia cum sanctis sanctus eris etc. Bene moveris, sunt 
enim hec munimenta vite spiritualis ac per ea ad perfeetum 
statuni mox pervenitur. Äddice, quod stoicus acerrimas Se- 
neca li[bro] epistolarum ad Lucilium scribit : »NuUa res magis 
honesta induit dubiosque et ad pravam inclinabiles revocat ad 
rectum, quam bonorum virorum conversacio. Paulatim enim 
descendunt in pectora et vim preceptorura obtinent frequenter 
aspici, frequenter audiri.c 

Sed quam ^ inepte vitam solitariam reprobas, existimo te 
non mea intellexisse scripta. Non enim de ea loquutus sum 
solitudine aut de bijs, qui abstracti ab hominum frequencia 
sordidis et impijs cogitacionibus pateant et pleni arrogancie 
ac supercilij cunctos despiciant ornentque linguas suas cunctis 
detrahendi, de quibus recte dicitur: »Filij autem bominum, 
dentes eorum arma et sagitte, et lingua eorum gladius acutus, c ^ 
Non hanc sed tranquillam et mitem et ab hominum vicijs non 
ab humanitate semotam solitudinem intelligere volui, quam 
non in locis sed in animis inveniri scio '. Verum ad id con- 
ferre loca salubria et quieta non dubito. Oro, mi frater, 
quam umquam yite dulcedinem urbano in strepitu ac fragore 
percipis, ubi Yoluptas, virtutis inimioa imperat, innumerabiles 
mali , a quibus non modo proficientem , sed profectum quo- 
que securius sit abesse. David nempe regem ex urbibus in 
solitudinem pepulerunt hec, videlicet iniquitas et contradiccio 
in civitate [f. 281''] et labor in medio eins et iniusticia et 
non deficiens de plateis eis usura et dolus. Amarunt solitu- 
dinem patriarche, sancti philosophi, poete, duces imperatores- 
que clarissimi: Tmo vero solitudinem quis non amat, nisi 
qui secum esse non novit. Sancta rusticitas, ut ait Jheroni- 
mus, sibi soli prodest, studiosa autem solitudo prodesse posse 
quampluribus non negatur, et ipse Jheronimus, qui hoc dixit, 
quantum solitudine delectatus et quantum in mundo utilis 
fuerit, sciunt omnes. Sed quia non omnes possunt esse Hie- 
ronimi, et si magnum nichil in solitudine geratur, tarnen ut 
vivatur innocue, vitentur incentiva libidinum, quibus porticus 

civitatum et theatra flammescunt, parumne tibi forsan videtur? 

* 

1 quia? 2 Ps. 56, 5. 3 S^ den brief an Gossembrot s. 141. 



168 

Apiit me multum quidem optabilius est solum salvari, quam 
perire cum multis. Constat autem, nunquam melius esse 
anime quam dum amotis obstaculis viteque compedibus in 
deum atque in se libera et expedita convertitur, enimvero id, 
dum sumus in terris, nusquam melius quam in solitudine fieri 
posse. Illud quoque Platonicum ab Augustino relatum et lau- 
datum notissime verum est. »Non corporeis oculisc, ut verba 
ipsa eciam ponam, »sed pura mente veritatem yideri, cui cum 
anima inheserit, beatam fieri atque perfectam, ad quam per- 
cipiendam nichil magis impedire, quam vitam libidinibus de- 
ditaro, que sentencia a Virgilio, quem tu spemis ut vespertilio 
aquilam, symea leonem, elegantissime sub allegorica nube re- 
conditur , quem locum pretereo , ne cerebellum tuum mole 
rerum opprimam ^ 

Et ne diueius auribus tuis perstrepam, iam finem epistule 
imponam, in qua [f. 282] siquid superfluum legeris, id eximia 
quasi amoris habundancia dictum puta. Non secus enim hec 
ad te exaravi, quam si tecum coram sermonem habuissem. 
Itaque hoc abs te exoratum velim, vir humanissime, ut si 
quicquid fortasse liberius, quam debeam, dixisse tibi videbor, 
pro humanitate atque clemencia tua mihi ignoscas atque id- 
ipsum, ut par est, bonam in partem accipias oro. Reliquum 
vero sit ', ut qui cuncta moderatur et regit, devote atque sup- 
pliciter rogem, et deprecor, ut votis tuis favere ac, quodcum- 
que acturus sis, id tibi ex sentencia secundare dignetur. Vale 
feliciter raeque, quod facis, ama, rev"*". patri et domino d. car- 
dinali etc. me recommendatum facito humillime rogo. Ex 
Augusta in crastino assumpcionis virginis intemerate anno 
domini 1466. 

* 

1 Der ganze abschnitt ist grösstenteils wörtlich entlehnt aus Pe- 
trarcas 4. invektive in procacem niedicum [Opp. 1225—27]. 2 cod. sie. 



U* 



164 



70. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. [Augsburg 

1466 »]. 

dm. 224 f. 40 einlage in verso. Gonoept. 

Besorgung juristischer bücher für den bruder 
Johannnes. Dank f ür die üb ersendung vonschrif- 

ten Oiceros. 

Salutem plurimam dicit. Distuli hactenus tibi respondere 
ex eo, quia operam habui de libris iuris pontificij pro ger- 
mano tuo ^, ut scribis, comparandis , qaos nusquam hucusque 
yenales reperi. Ferrari sunt bij libri aput nos, presertim De- 
cretum. Providere sibi de Sexto et Clementinis in Franck- 
fordia non omittas, omnino consulo. Anno fpreterito yenales 
hie fuerunt libri utriusque iuris per mortem d. decani ecclesie 
maioris relicti ' , set modo omnes venditi. Pro competenti 
tunc pretio habuissem, si id tunc mihi innotuisset. Diligen- 
tiam tarnen adhibere adhuc non omittam. Et cum tibi, patrue 
amantissime singula ad vota evenire vellem, optarem ali- 
quando intelligere tuis scriptis yalitudinem nedum bonam cor- 
poris tui, yerum et successum prosperum practice medicine et, 
que agere in posterum deliberayeris , me scriptis tuis cer- 
tum redde . . . 

1 DatiruDg nach der er wähnung Gessels. Vgl. auch nr. 72. 2 Jo- 
hannes, der sich also in Leipzig 3 semester aufgehalten hat [oben nr. 61] und 
sich nun offenbar bei Hartmann in Nürnberg befindet , [ygl. für Hart- 
mann Wattenbach i. d. Forschungen XI, 870] um yon da nach Bologna 
zu gehen s. u. nr. 79. Der brief fällt also wohl in den Oktober. Ob 
Johannes in Leipzig baccal aureus geworden, ist nicht gesagt. Die 
Leipziger matrikel enthält nach freundlicher mitteilung der dortigen 
Universitätsbibliothek nichts darüber. 3 Leonhard Gessel s. oben 

nr. 64. Gessel schenkte schon bei lebzeiten bücher an kloster St. Mang 
bei Füssen s. Steichele, D. Bistum Augsburg IV, 895 und den eintrag 
in cod. II, 1 fol. 154 der öttingischen bibliothek zu Maihingen. In 
cod. II, 1 fol. 108 derselben bibliothek, ebenfalls aus Füssen, enthal- 
tend Bartholomaeus de Glanvilla, De proprietatibus rerum, steht: com- 
paratus pro VI flor. et fuit aliquando domini decani Leonhardi Gessel 
Augustensis ecclesie emptus a magistro Hainrico Lür plebano in Di- 
lingen anno LXVI". 



165 

Superioribus diebus, patrue carissime, allata sunt mihi a 
caritate tua opera certa M. T. G[iceronis], in quibus legendis 
adeo animum memn incendunt, ut tempus sepius propter 
yerborum ac sentenciarum copiam et 6legantiam(?) deficere 
yideretur. Qua de causa ea transcribi faciam quamtocius et 
postea ornatissime ligari ac mittere curabo. Literam m[agi8tri] 
Valentini apot[ecarii] presentibus inclusam mitto, cuius verita- 
tem (?) in ea l^endo persencies. Qnecumqne facere deli- 
beraveris , consnlo, ut bene consideratis singulis animum ad 
ea, que optima yidebuntur, applicare eures. Profecto difficile 
est, ad ea hoc tempore subito ascendere, nisi prius noticia[m] 
hominum quis habeat, sicuti experiencia doctus et mazimam 
ex ea consecutus sepius frequentiam (?), profectum et honorem. 



71. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. [Augsburg 

1466] \ 

clm. 224 f. 289^ Goncept. 

Warnung von dr. Heinrich Gürtler. Batschläge 
zur erl angung einer arztstelle, speciell am Lands- 

huter hofe. 

Salutem plurimam dicit. Cuperem, maiore ac lectiore 
benificio in te gratus videri , quam ut yerbis tantum agerem, 
patrue carissime, hoc enim tibi debeo, quantum bene aman- 
tibus deberi potest. In dies enim cogito ac perscrutari non 
cesso, si umquam tibi statum honestum honorificumque ordi- 
näre possem, quem profecto hactenus nusquam hijs in partibus 
perscrutari potui. 

Pollicitacionibus doctoris Gürtler^ minimum fidei adhi- 
beas. Blandicie sunt , sufficit polliceri , ut fayorem aput te 
interim habeat, nee qui promissum co[m]pleret, presto esset. 
Diyitem yerborum, inopem autem rerum dolisque plenum ip- 
sum semper cognoyi, nee te inibi esse yellet scio. Nam emo- 

1 Datirung nach der stellang im codex zum folgenden. 2 Vgl. 
oben nr. 55. 



166 

lumentam, quod a duce — ut fertur — annuatim habet, id sibi 
surripi time(re)t, et cum duxLudvicus falcitus nunc sit phi-* 
sico, tibi ordinäre statum minime potest. Quod si indigna- 
cio(nem) , quam ergo Augustenses gerit ^ , sedata esset, ube- 
riorem eo promocionem inibi darem, set heu modo non datur, 
quare non paryam iacturam nedum mihi set et alijs practi- 
cantibus hie affert. Et cum condiciones loci cognoscam, 
consulerem, si te ad tempus ad Land[s]hut transferres et te 
ibidem practicando usitares. Noticiam magnam nobilium atque 
circumadiacencium contraheres occa8ionem[que] , ad altiora 
posthac, ut sperarem, proyehi. Quamvis enim ibidem grossus 
sit populus, überaus tamen est, ut expertus sum. Doctor Jo- 
[annes] Trost phisicus ducis frequenter absens est et gravis, 
si adest, ad visitandum infirmos, et idcirco apotecarius sepe 
conqueri eins absenciam solet, desiderans habere doctorem ad- 
iunctum, quem dirigere et promovere yellet in suis agendis, 
quod et magnifacio. Et quia singulari mihi federe coniunctus 
est , sperarem , cum spiritum erga te mei intuitu inclinare. 
Quod si facere deliberaveris, certum me tuis scriptis quam tocius 
facias et abs mora meas literas ad ipsum dare curabo. Re- 
gressum ad lares paternos semper habere poteris. 

Expectatur in dies adventus doctoris novelli , m[agi8tri] 
Jo[annis], filii m[agistri] Petri ex Bononia. 

A conversacione m[agistri] H[enrici] Gürtler propterea te 
abstrahere non velis hortor , nee te ita familiärem ei reddas, 
ut hec sie exarata ei propalare velis. 



72. 
Hermann Schedel an Hartmann Schedel. [Augsburg 

1466 ende]. 

dm. 224 f. 289^ Coneept », 

Bücheraustausch: briefe des Hieronymus und 

Schriften Ciceros. 

Salutem plurimam dicit. Doctor exiniie et patrue aman- 

1 Vgl. Städte-Chroniken Y, 305 if. 2 Erstes coneept ibid. f. 296. 
Datirung nach nr. 70. 



167 

tissime. Remitto libellum mihi per sororeni meam a ie mis- 
8um, gracias ingentes, quas yaleo, refero. Perlustrando in ipso 
singola perlegi, que in se ornatum verborum sentenciarumque 
grayitatem mirum in modnm habere videntur. Mitto cum hoc 
anani partem epistolarum Hieronimi, quas cum perlegeris 
aut rescribi feceris, remitiere eures. Pre ceteris in ipsis le- 
gere delector et frequentissimus mihi eamm est usus, preser- 
tim propter doctrinam stoicam, quam in se haben t. Sunt 
enim aput me dae partes epistolarum Hieronimi, quarum usus 
a quodam mihi singularissimo amico et fautore ^ ad vitam 
concessus est, et cum istam remiseris, aliam continuo mittam. 
Fecissem iuxta optata ipsas tibi rescribi, set ut paucis 
me absolvam, scriptorum penuria omnimodo hie est , qui nee 
literas germanicas bene exarare norunt, onmes lascivijs dediti 
sunt *. Tantum afficior ad opera Tulij mihi missa, ut quem 
habeam, qualiscumque fnerit litera, contentus ero, et tameu 
vix scriptores habere possum. Pacienciam in mittendo ea 
habeas oro, ligator librorum meus absens est et vix ante 
festa', uti percepi, revertetur. Ligari faciam omni cum or- 
natu. Habeat et pacienciam tecum ipse beghardus ^ , qui ea 
habere cupif^. 



73. 

Hermann Schedel an [Valentin Eber. Nürnberg] 

1467 juli 13«. 

clm. 224 f. 291. Conoept. 
Schilderung des reichstages. 

Salutem plurimara dicit. Tardius, quam decuit ea, que in 
dies hie occurrunt, non sine causa scribere distuli, dum tuum 
hie avide sperabam adyentuxn. Quod cum non datur, ut mo- 

1 GoBsembrot? 2 Vgl. den brief an Wilhelm von Reichenau 

oben nr. 7. 3 Ooncept: ante festa natalis [sc. Christi]. 4 Gon- 

cept : religiosus. 5 Concept folgt noch : Jac[obu8] Bohraus ante ter- 
minum a loco discessit et familiaris caiusdam episcopi in CTngaria exi- 
stit. 6 Hermann ist bereits am 15. juni 1467 in diensten der stadt 
Nürnberg, wie ein deutscher brief von ihm an den rat [in unserm co- 



168 

rem veterem tibi geram , ut ad te aliqua scribam, silentio 
preterire nolui. Est namqae hie caterva permaxima princi- 
pum et nobilium, nil tarnen aduc in causa fidei contra Turcos 
aut, quod minus, contra Bohemum attemptatum [est]. Sunt hie 
subscripti die hodierno constituti: D. Cardinalis noster Augu- 
stensis, legatus a latere, qui hodie, die videlicet diye Marga- 
rethe in ecclesia 8. Sebaldi presentibus ibidem principibus et 
magna multitudine populi missam de sancto spiritu omni cum 
solempnitate in persona propria celebravit, quamquam dum 
epistula misse legeretur, Bavarus ipse dux Ludovicus fame 
ductus secum ducem Albertum Saxonie et ducem Ottonem ab 
ecclesia in hospicium suum abduxit et omissa devocione invo- 
cacioneque sancti spiritus ingurgicioni (se) maluit quam di- 
vinis, uti catolicum decuisset principem, interesse. 

Sunt et hie ex parte d. pape episcopus Ferrariensis , ex 
parte imperatoris episcopus Patayiensis et Gravenecker, ex 
parte regis üngarie episcopus Wisprimensis , ambasiatores 
episcopi Maguntinensis , Treverensis et Coloniensis, item d. 
episcopus Spirensis ex parte ducis Palatini Reni, quem morbo 
nescio quo Haidelberge laborare dieunt, set verisimilius prop- 
ter mortem comitis de Eaczenelpogen [ad] hereditatem, que 
ipso iure ad ipsum pertinere dicitur, possidendam. Item dux 
Sigismundus Austrie, dux Ludovicus Bavarie, marchio Alber- 
tus cum filio suo Johanne, dux Arnestus cum fratre suo Al- 
berto duces Saxonie, Otto dux Bavarie, episcopus Eystettensis. 
Venit hodie marchio Fridericus Brandenburgensis, expeetatur 
hie cottidie episcopus Bambergensis et Herbipolensis. 

* 
dex f. 286 einlage] zeigt. [Entschuldigt sich, dass er noch nicht nach 
Nürnberg gekommen sei : »Wiewol ich allerding von hinnen abgericbt 
vnd so lanng zäuerharren nit in willen gewesen bin, so hatt es den- 
nocht die gestallt» das mir ettlich erber person ir selbs leibs nott- 
halb so hoch angelegen sein, das ich sj fuglich nit verlassenn mugen 
habe, damit ich yndannckbers abschids nit verdacht wurde« Also da- 
mals gerade die Übersiedelung]. Nach angäbe Wills und Wattenbachs 
wurde er aber erst 1475 dort physicus. — • Der obige brief gehört mit 
nr. 74 und 75 zusammen. Adressat ist wie diese nrr. zeigen, ein Augs- 
burger, höchst wahrscheinlich Eber, an den ja auch die nrr. 77, 97 u. 
102 gerichtet sind. Zum inhalt vgl. Eluckhohn , Ludwig d. Reiche 
267- -72. Unser bericht bringt mancherlei neues. 



169 

Goncordatus est episcopus Bambergeusis cum dace Saxonie 
Wilhelmo per d. marchionem Albertnm et episcopum Herbi- 
polensem sub hac forma, quod episcopus Bambergeusis dabit 
duci Wilhelmo circa Septem milia florenorum et steuram me- 
diam a suis recipiet, que se ad xiii milia extendere yulga- 
tar. Residuum sibi usurpabit. 

Sunt hie de parte christianorum duo baroues de Boemia 
una cum decano ecclesie saucti Weuczeslai de Praga, Hilarius 
nomine, quem vos noscere scio, olim discipulus Rockizane, nunc 
yero vir optimus catolicus^, qui hodie, quando statim d. Gar- 
dinalis hospicium suum intrayit post misse celebracionem, la- 
mentabiliter et querulose satis coram eo, pluribus presentibus 
et me andiente, proposuit, quod sibi in faciem [quidam] nomine 
Otto de Sparneck *, fovens regem ac eins sectam maledicam 
hesterno vesperi maledixisse[t et] in publica platea circa hospi- 
cium ducis Ludoyici verbis inundasset contumeliosis. Plures 
moti lacrimis ei yalde condolebant, d. Cardinalis proposita(?) 
hec retulit principibus aliis et super hoc dare responsum 
[poUicitus est]. 

Item retulerunt prefati barones regni Boemie, ipsum Jo- 
[annem] de Rynaw " conductum et salariatum fuisse per eos, 
set novissime maliciose, furtive, fraudulenter et sponte ab eis 
sine scitu et favore discessisse et ad Boemum, quondam as- 
sertum regem Boemie, cum quinquaginta equis applicuisse et 
nunc partem suam fovere et contra christianos viros, unde- 
cumque potest, uti ex innata sua malicia consuevit, machinari 
in necem plurimorum christianorum et in detrimentum fidei 
ortodoxe. Et ita malis ubique invalescentibus pauca spes re- 
linquitur christicolis et nisi prudenter, timore dei preposito, 
qui paucus inter principes est, succurratur, tiraendum est, ne 
gravioribus afficiamur malis. Est enim invidia et superbia 
permaxima hie inter principes , per quam omnis concordia, 
multorum bonorum fautrix et cultrix [suffocatur, per quam 
veteres] conseryari, inesse * et augeri rem publicam uberrime 
tradiderunt. Horrendura est videre pompani, quam hie prin- 

1 Vgl. Palacky, Gesch. v. Böhmen IV, 2, 450 f. und 470. 2 Haupt- 
mann zu Eger s. Fontes rar. Austr. II. Bd. XLII passim. 3 Ein 
berüchtigter Wegelagerer s. auch St. Chr. V, 395 f. 210 f. 4 cresoere? 



170 

cipes exercent. NuUus tarnen preciosior splendidiorque in 
apparatu exteriori relucet ipso Tandorffer, qui cottidie splen- 
dide vestibus pretiosissimis ex auro et serico contextis in pub- 
licum procedit, qui dum Nurembergam cum duce Ludoyico in- 
traret, populum suum omni cum pompa maximoque apparatu 
gubernando per forum et plateas conspicere fecit. Marchio 
tamen Albertus, qui post eum Nurembergam intravit , plura- 
lior eo in populo foit et, si fas est dicere, quamvis oolore 
semoto, maiori tamen honestate vasallisque valencioribus , ut 
eciam fama vulgariter hie fert, intravit. Et cum plures prin- 
cipes ei obyiam darent, dux tamen Ludovicus et episcopus 
Eistettensis sibi obviam dare recusabant. 



74. 

Hermann Schedel an [Valentin Eber. Nürnberg 1467 

august] \ 

clm. 224 f. 307. Concept. 
Fortsetzung des berichts vom reichstage. 

Salutem cum optione omnis boni , amice preceptorque 
optime. Etsi numquam dubitaverim, yos mihi fore amicissimum, 
hijs tamen yestris scriptis solum insinuare cupitis, vestrum 
continuum erga me amorem non posse remitti, ut vere amantis 
proprium est, set indesinenter intendi, tamen ^, cum que hie 
in dieta, ubi meduUa principum et ipsorum consiliariorum con- 
gregatorum, aga[n]tur ayide scire cupitis, que mihi nota sunt, 
calamo exarare minime piguit '. — Per hosce namque dies, 
quibus congregati fuere, nii penitus, quod laudem mereretur, 
egerunt. Noyissime deputati sunt a principibus, de quolibet 
videlicet principe unus, e anibasiatoribus principum hie non 
existencium itidem et de ciyitatibus missis certi, qui pro treuga, 
tranquiliitate ac pace nacionis germanice et suspensione con- 
troversie inter regem Boemie et incolas regni providerent, ut 
pax firma stabilisque firmari possit, ut transitus contra Turcos 

« 
1 Zur adresse s. vorige nr. 2 cod. tantum. 3 Scheint verderbt. 



171 

eo liberior securiorve fieri possit ^ In hijs trinis adhuc hodie 
laborant et, que per deputaciones fiunt, in dies ad aures prin- 
cipum, presertim legatorum pape et imperatoris et Ungari, de- 
feruntnr, que hactenns aliquando* displicnerunt. Dens yero 
sua benignissima gracia unionem concordiamque inter eos 
pariat, nt ecclesia sua saucta cunctique Christi fideles, omnis 
denique nostra patria gaudium ingens percipiat, ut et nostris 
tandem bonis quisque in pace frui possit. Qood quamvis 
omnes peroptant, utrimque tarnen comodis privatis, ayaria, 
ambicione, odio dediti. Dissimulatus denique amor latensque 
odium, uti verissimis vestris inseruistis scriptis, eos in bono 
Stabilire non permittunt. ^ Adventus Jo. Vitel primo a mul- 
tis in derisum et vilipendium Augustensibus reputatus fuit^ 
quod in dies in dedecus non parvum Augustensibus venisset, 
nisi Radauer tandem supervenisset ^, per cuius adventum de- 
decus iain exortum aliqualiter sopitum fuit. Augustenses enim 
(qui) merito semper alias antecellere consuevere civitates, [set] 
cum bomo tarn abiectus, inoognitus insulsusque yisus fuerat, 
ceteri ipsum repudiando Jacobum Ehinger non sine maximo 
dedecore Augustensium adiuncto Jodoco Tetzel ^ , qui ut sin- 
gnlis tractatibus interessent, electi fuerunt. Cum enim com- 
memorari soleo, qua tempestate ista maxime fiorebat res 
publica Auguste, cunctis vite commodis redundabat, atvero nunc 
certorum mores, presertim primorum , corrupti sunt et avaricia, 
superbia atqne crudelitas eorum invasit animos , iUam pau- 
latim immutatam, ex pulcerrima atque optima pessimam ac 
flagidosam factam esse conspicio "^. Cum enim discordias et 
et simultates inter se exercere, cives cum civibus de honore 
et dignitate certare, que cause maxime rei publice interitum 

atque occasum fore timeo ^. Nam inde cuncta mala orta 

♦ 
1 Ist bisher nicht bekannt. 2 «eczlicher mase« bei Dieffenbach, 
Glossarium. 3 Von hier an mit anderer feder, aber doch wohl dazu 
gehörig. Sehr stark corrigiert. 4 Doch wohl, weil er aus den Zünf- 
ten war. Über Vittels unglückliches ende vgl. St. Chr. XXII , 420 ff. 
5 Bestätigung dieser nachrichi durch A. P. Gasser , Annales Augst- 
burgenses bei Mencke, Scriptores I, 1662. 6 Jacob Ehinger ist 

ein CTlmer, Jodocus Tetzel ein Nürnberger s. Fabri, Tractatus de civi- 
tate ülmensi 84 und Städte-Chroniken X. XI passim. 7 Vgl« oben 
s. 45. 8 Auf f. 317 [erstes concept zu nr. 19] lautet der satz: 



172 

esse antiquitus vis um est, cedes yidelicet, rapinas, latrocinia 
atque prodiciones. 



75. 

Hermann Schedel an [Valentin Eber. Nürnberg 1467 

September]. * 

clm. 224 f. 308. Concept *, 
Weiterer bericht vom )reichstage. 

Soperioribus diebus, dum unas iterum a vobis recepissem 
literas, tardius quam debui, respondi ob maximarum occupa- 
cionum cumulum , quibus ita opprimor , ut vix resistere fas 
sit. Tempus alienum est nunc a studiis humanitatis et mulis ' 
magis quam musis ydoneum, que tarnen animum non parum 
qnandoque oblectarent, cumque uUam mihi aucuppor quietem, 
ut hijs operam darem, profecto infinite interrumpunt molestie 
aliene a literis. Idcirco me tardum ad scribendum vobis 
fecit [non] mea solummodo set occurentium in dies culpa. 

Volui quandoque de hijs, que hie acta sunt per principes, 

scribere, quorum negotia magnum habuerunt tractum et in 

ultimis iisque ad recessum reservata. Georius presentinm 

ostensor aliqua secum affert, que, [que] hie tractata sunt, lu- 

cidissime ostendunt. Principes nihil in causa nedum fidei in 

Turcos sed nee Boemie saltem laudi dignum hie egerunt, unius 

voti non fuerunt *, unus et item alter ac maior pars, ut verius 

dicam, Boemo heretico ^ fovent, nihil auxilii christicolis facere 

pretendunt, set cum eciam ipsi Boemum timerent, ligam inter 

se facere voluerunt, in finem, si'controversia ista sospiatur et 

alicui eorum bellum indicetur , ut et alij confederati Boemo 

facilius resistere possent. Spe tamen et labore frustati inaniter 

in hac re laborarunt, set cum lascivijs actibusque turpibus 

* 
Quando enim discordias et simultates inter se exercere cives ceperint 
et de honore et dignitate certare, occasum atque i uteri tum rei publice 
sequi necesse est. Vgl. auch unten nr. 76. 

1 Vgl. oben nr. 73 und 74. 2 Sehr flüchtig» mehrfach verworfene 
anfange. 3 cod. musis. Das Wortspiel: mulae et musae ist bei den 
humanisten häufig. 4 cod. fuerint. 5 cod. heretici. 



173 

eciam primores die noctuque insudantes aliaque turpia horri- 
bilia anditu, ut dicitur, hie prepararent, et nihil pro infidelium 
utrimque extirpacione egissent, ipsis recedentibus sine fine, 
relictis hie episeopo Pataviensi legato oonsiliariisque prineipum 
plnrimomm ea, qua videtis, pro forma, ut aliqua faeere vide- 
rentur, egerunt, ridieulam pluribus. Quohorsum (!) hec tandem 
tendant, novit is, qui scrutator est eordium. Peeeatis enim 
nostris exigentibus divina hec, ut timeo, paravit providencia. 
Fama hie est, dueem Arnestum ^ intrasse Pragam in finem, si 
quid concordie per ipsum fieri possit. Adventus marchionis 
Friderici' de termis in dies hie expectatur, aput quem, ut 
fama volat, Boemus ambasiatam habebit pro bona forsan pace 
faeienda, quod ut fieret, omnes Optant. Multi nobiles de hijs 
partibus in dies in auxilium christicolis yadunt, quos Pilsenses 
salariant '. Noyiter sexingenti cruce signati yolentes Lipczk 
pertransire in subsidium christianis» dux Arnestus eos prohi- 
buit reeludens civitatem, nolens eos contra Boemos ire. Ipsis 
vero, sonorosis exultantibus voeibus, cupientibus pro fide ibi- 
dem mori, tandem yidens dux nil posse proficere eos dimisit^. 
Scribo domino plebano sti. Ulrici ^, ut quattuor aureos ab 
heredibus Lauginger mei ex parte preeet« quos yobis presen- 
tare yelit. Quiequid secum agetis , contentus ero *. Demum 
rogo, ut quam cito pira yirginum maturescent, mihi mittere in 
yase aliquo yelitis, que cum hie non habeantur, ut fautoribus 
amicis ceterisque voluptatibus ^ multipharie dedit, complacere 
valeam. Mittere curabitis(!) obnixe iterum atque iterum ob- 
nixe rogo. 

1 Ernst V. Sachsen. Er hatte aaf dem reichstage für Podiebrad 
partei genommen, doch gingen nur sächsische rate nach Prag ab. 2 v. 
Brandenbarg. 3 Pilsen stand seit 1466 mit dem herrenbunde gegen Po- 
diebrad. 4 Scheint bisher unbekannt. Vgl. aber Palackj 1. c. 474 und SS. 
rer. Silesiac. IX, 260. 5 S. o. nr. 57. 6 In einem sonst wertlosen 
briefe clm. 441 f. 217i> [nach der stellang im codex noch zu 1467 und 

an Eber] heisst es : »Aurei quattuor ab heredibus ( ?) Lauginger 

eztorti pocius quam sponte soluti per Jo[annem] presentis exhibitorem 
mihi presentati fuere, de quibus ingentes vobis refero gracias«. 7 Zu- 
erst »quibus voluptatem«, dann durchstrichen. 



174 



76. 

Hermann Schedel an [Valentin Eber. Nürnberg 

1467 october]. 

clm. 224 f. 321. Concept^ 

Rät zum anschlttss Augsburgs an Nürnberg. 

Salutem plurimam omni cum affectione optat. Aman- 
tissime preceptor fautorumque prestantissime. Avidus bactenus 
rerum novarum ex Augusta et quonam in statu res ibidem 
publica yersetur, summopere intelligere cupiebam, que si bene 
ad prescriptum ratione regeretur, nil iocundius gratiusque 
uraquam occurreret. In priori tamen, ut a quibusdam accepi, 
statu, sicuti reliqui, omnia yersari intelHgo, nunc ut rereor^ 
non in peiori. Ego enim, qui semper rem vestram publicam 
optime gubernari desideravi , omni, quoad vivo , tempore 
prosperitate cuncta fiorere vellem ". Intelligo, hijs diebus 
scripta ducis Ludovici et senatus Augustensi3 aput consu- 
latura Nurembergensem pervenisse * , in quibus quelibet par- 
tium excusacionem suam pessimeque cum eis agi seriöse lon- 
gaque serie verborum, ut consuetum est, conscribit. Gautius 
consultiusque fuisset, ut (!) ante hec scripta presentia sua Au- 
gustenses infamiam suam minuissenf^ et ambasiatam solemp- 
nem aput consulatum Nurembergensem habuissent et querulose ® 
coram ipsis, tam detestanda iniustissime eis illata, petito ad hec 

l Erstes, etwas abweichendes concept ibid. f. 308^, danach zum 
vorigen, nach dem auch die adresse. Zur monatsangabe s. anm. 4. 
2 Man erwartet: spero. 3 Im ersten concept heisst es hier noch: 

Alloquuntur me sepius quidam de senatoribus Noremberge, qui rem 
publicam Angustensem peroptime stare cuperent .... 4 Wird sich 
auf rechtfertigungsschreiben beziehen, die gleichzeitig mit den Städte- 
Chroniken y, 308^ erwähnten, also im September 1467 ausgegangen 
sind. Ein solches, sehr ausführliches rechtfertigungsschreiben der Augs- 
burger gegen sämmtliche besch werden herzog Ludwigs, auch die Erlbach 
betreffenden, vom freitag nach s. crucis [sept. 18] 1467 steht in Paul 
Hector Mairs »Memoribuch« f. 425^ ff. [Augsburger Stadtarchiv]. Vgl. 
auch A. P. Qassers Annales bei Mencke, Scriptores rerum Germanicarum 
I, 1663. 5 Bezieht sich wohl auf das nr. 74 mitgeteilte. 6 Statt 
querulantes« 



175 

consilio optimo, se exhibnissent. Haut dubito, se totos et 
forsan ad aaniora, ut quorundam fidedignorum et magnific[or]am 
relacione percepi, habuissent, nam ut asserunt, se spretos et 
nee fidem et confidentiam eis haberi ullam suspieati fuerunt. 
Certum habetote, primores urbis huius Augustensibus non 
minus quam proprio comodo fayere — yulgus imperitum secus 
quandoque agit ^ — in multisque, que eis inuste, impie, teme- 
rarie, tjrannice denique obiciuntur, nedum dolere set et omnia 
egre ferre, retorquentes plura ac pene omnia in H[ainricum] 
Erel[bach] ^ cuius suggestione djabolica, qua fovetar et in hu- 
manis, heu piissimo divino, iamdiu conservatur, plura in ex- 
eidium et ruinam, si posset, Augustensibus machinaretur. Et 
quamquam fayorosum habeatis in multis imperatorem, in quem 
et maximam yestram iiduciam, ut ex impetratis multis daret, 
— nulla tarnen execucione umquam facta — ponitis, timeo, 
tandem ne spe omni frustrati yos delictos senciatis '. Ne- 
cessarium ergo duxi maturo consilio opus esse in re tam ar- 
dua mora omni semota, que sepius nocere videtur, et consilia 
exterorum, presertim Nurembergensium, et aliorum adire, quos, 
ut certus sum, fidissimos in yestris agendis consultos habere 
poteritis, qui eciam non minus de suo quam vestro gaudent 
comodo. Detestabilius tamen nil umquam aput vos abhorrui, 
quam intestina bella detectaque odia, simultates denique inter 
se exercere , ciyes cum civibus de honore officijsque certare, 
que omnia ad perniciem et occasum rei publice uonnunquam 
conducere yidentur, que ut deus avertat, iterum ac iterum hu- 
militer opto omnique cum devocione oro. De hoc satis, nee 
opus in hijs me extendere reor. Novi enim vos virum pru- 
dentissimum e quadam quasi specula cuncta prospicere ac 
fidedignis loco ac tempore consulere et que per cursus rerum 
ac exitus futura sunt, vestro integerrimo fidissimoque con- 
silio persuadere. 

1 Am raode ohne verweisnngszeichen. 2 S. o. 8. 49. 3 Scbe- 
dels misstrauen gegen den kaiser wurde 'bald gerechtfertigt s. Hector 
Mülichs äusserung zu 1468 St.-Chr. XXII, 218. 



176 

/ 



77. 

Hermann Schedel an [Valentin Eber. Nürnberg 1467]. * 

clm. 441 f. 217. Ooncept. 

Klage über den streit Augsburgs mit herzog 
Ludwig von Baiern. Erwerbung eines Valerius 

M a X i m u s. 

Salvus sitis, yir clarissime. Reddite sunt mihi exspecta- 
tissime ornatissimeque litere vestre, quas legi, ac sepius re- 
petite gratis fuere magis atque magis. Nunc quid suavitatis 

ornative sermonis scribendo mittam ignoro Valerium nam- 

que Maximum cum commento, quem a notario Moßmair (?) in 
pignus tunc, quo yobiscum eram, recepistis, si is venalis um- 
quam fuerit, comparare mihi non omittatis. 

Ceterum in diutina iam persecucione ducis erga dominos 
meos Augustenses preterfugere nequeo, ut non aliquando animo 
graviter angerer. Nam cum sepius in mentem venit, secundis 
amicorum rebus me tempus iocundum deduxisse sepius, quam 
necesse sit, profecto et adversis egre moveor (?), cam et in hoc 
presertim amicicie munus esse sciam '. Gondolet et uniyersa 
hie civitas. Decet ipsos, qui rei publice presunt, in tam im- 
mana et feroci persecucione fortem induere animum, ut et 
ceteri in ipsos prospicientes exempio eorum consolacionem ac- 
cipiant, quod et tos, qui vulgare nihil sapitis set ut yirum 
prudentem afflictos fractosque animo oracione yestra, uti con- 
sueyistis, leyare non pigeat. Veniet tempus insperatum, quo 
cuncta dij in melius vertant et hijs tam atrocibus rebus finem 
imponant. 

utinam yestris interesse possem ornatissimis facecijs, 
— que nee hie desunt — yobiscum confabularer et inter po- 
tandum fecund iores calices exhaurire minime pigri tarer '. 

* 
1 Adresse nach nr. 81. Die Jahreszahl oben auf dem blatte. 2 Sehr 
stark corrigirt, daher unsicher. 3 Vgl. oben nr. 5 am Schlüsse. 



177 



78. 

Lorenz Blumenau an Hermann Schedel. Salzburg 

1468 märz 17. 

Aus clm. 466 f. 230 [Abschrift Hartmann Schedels] gedruckt von Wat- 
tenbach i. d. Forschungen s. dtn. Gesch. XI, 356 f. 

Stellt ihm eine abschrift des Livius in aussieht. 
Warnt vor ausschweifendem leben im alter. 



79. 
Hermann Schedel an [Johannes Schedel.] Nürnberg 

1468 mai 30 \ 

clm. 414f. 218^. Goncept. 

Sendet ihm geld nach Bologna. Nachrichten 

von Hartmann Schedel. 

Tuas hijs diebus ornatissimas accepi literas, omnem pre 

se ferentes amiciciam ', quam erga te, donec hos Spiritus reget 

artus, in dies augere curabo, nee umquam hunc subterfugiam 

laborem, ubi de tuo honore agetur ....'. D. Conradus Schuez, 

utriusque iuris doetor, in ambasiata senatorum Nurembei^e 

mittitur ^ Burguudie, cui se comitem fecit doctor Hartmannus, 

germanus tuus, causa visendi partes ipsas inferiores, ubi et ci- 

vitates locaque insigniora conspiciet in finem eciam, si statum 

aliquem honestum sibique congruum in hoc itinere nancisci 

posset, quem per aliquot nunc tempora, ut nosti, sine statu 

aliquo hie Nurem berge fuisse constat, quem deo duce in brevi 

incolumem reversurum spero ^. Patruus noster Marcus mihi 

* 

1 Adresse nach Hartmann Schedels Überschrift. 2 Durchstrichen, 
ohne durch anderes ersetzt zu sein. 3 Einiges weitere am rande 

durch abschneiden unleserlich. 4 Ursprünglich stand >]ter pridie 

arripuit ad ducem«, daher Burgundie. 5 Die aufzeichnungen Hart- 
manns über diese reise bei Wattenbach i. d. Forschungen XI, 370 ff.» 
womit die notizen in seinem hanskalender » dm. 533 zu vergleichen. 
Danach dauerte die reise vom 28. mai bis 4. august 1468. Über dr. 
Sobedel. 12 



178 

comniisit, ut 60" ducatos iuxta tua sibi scripta in Bononiam or- 
dinärem per Hieronimum Praun, qaod et feci, quos in hospicio 
ad leonem Bononie suo nomine suscipies. Gura igitur, ut Stu- 
dium tuum inceptum felici utilique fine perficias. Licenciam 
iuris canonici, ut ex tuis sensi scriptis, quantocius te suscipere 
(scribis) laudo, inquam(?). Vestigijs enim virorum inherere te 
scio , quorum virtutem imitari cupis , quam et summis am- 
plectere te viribus hortor. Id enim tibi, mihi omnibusre 
tuis amicis iocundissimum ac tibi honorificum utilissimumque 
erit. Perge ergo et, quo te ducit via, dirige gressum, in quo 
te deus sua clemencia feliciter dirigere velit in maximam tui ac 
plurimorum salutem, patrue precare. Vale feliciter et me, 
ut cepisti, ama. Ex Nuremberga penultima Maij 1468. 



80. 

Hermann Schedel an [Johannes Schede!.] Nürnberg 

U68 juli 25 \ 

clm. 441 f. 218^ Goncept. 

Bittet ihn, der pest wegen heimzukehren. 

Salutem plurimam optat. Patrue carissime. AUate sunt 
litere tue pridie patruo nostro Marco et germano tuo Georio 
ex Venecijs per nuncium quendam , in quibus protunc a dato 
literarum florenos tibi missos iuxta priora tua scripta per so- 
cietatem ipsorum Prawn * Bononie solvendos nondum te per- 
cepisse intellexi. Spero tarnen , eos ipsos nunc te suscepisse 
et quia hie fama percrebuit, pestem valde nunc sevire Bononie, 
placet Omnibus tibi sanguine coniunctis, ut quantocius te ex- 
pedias ' ac patriam taudem petas, cum remedium efficacius sa- 
lubriusve nuUum umquam novi — teste nedum Avicenna ac 

Conrad Schütz, der als Nürnberger Jurist bekannt ist, s. Siebenkees, 
Materialien II, 661d; Herrmann i. d. Germania XXXY, 52 ff. und unten 
nr. 84 und 97. Er starb 13. juli 1479 [s. Hartmanns hauskalender]. 

1 Adresse wiederum nach Hartmanns aufschrift. 2 Es sind zwei 
brüder, wie nr. 87 zeigt. 3 Durchstricben. Verbesserung am rande 
durch abschneiden unleserlich. 



179 

ceteris , yerum et sacra attestante scriptura Ezechiel T* cap"". 
— quam fugam. Quare te id facere fraterne hortor et moneo ; 
ut te dens sua benignissima gracia salyem, incolumem patrie 
tae restituat, omnes toto affectu sinceroque corde optamus 
suplicesque deum in dies exoramus. In quo te feliciter valere 
cupio. Ex Nur[emberga] ipso die Jac[obi] 1468. 



81. 
Hermann Schedel an [Valentin Eber. Nürnberg 

1468 august?]\ 

clm. 441 f. 220>>. Ck>ncept 
Über Vorgänge in Augsburg. Erwerbung des Va- 

lerius Maximus. 

Salutem plurimam optat, vir humanissime ac frater sua- 

yissime ! Relacione quorundam ante aliquot dies 

accepi, vos una cum Georio Strauß in legacione ad d. impera- 

torem fuisse missum', set cum pridem secus audissem, vobis 

yalitudinem meam optimam hijs meis scriptis intimare yolui, 

ut et coram d. doctor Conradus Schucz singula ore referet, 

quem loco yestri bic in alium collegi Valentinum ', nee tamen 

ob hoc yestri obliyio ^ umquam excidet a mente. Quod cum 

ita fixum aninio meo impressi, id ut yicissim fiat missione 

literarum, omni affectu iterum atque iterum rogo. Scio in- 

super et certus sum, quatenus hactenus pre ceteris hac tempe- 

state fueritis anxiati animo, non minus, ymmo forcius, quam certi 

de yestris, qui assaturis porcinis, adiunctis potacionibus vaiidis, 

nunc die noctuque insudant et inseryiunt. Quod yero hac tem- 

pestate plus insedit animo ingensque hactenus incidit gaudium, 

est quod in tam acerbissimo fortune impetu constautes^fortes per- 

seyerantesque animo dominos meos semper sensi. Non secus id 

♦ 
1 Datum und adresse nach dem inhalt, womit die Stellung im co- 
dex stimmt. Oben auf der seite steht : [Scribendum] de Boecio in vul- 
gari Jo. Heubier. De Valerio Maximo magistro Valentino. De consilijs 
Fr[iderici] de Senis aput d. Jo. Eaufman. 2 Es wird die Städte« 

Chroniken V, 330 erwähnte gesandtschaft gemeint sein. 3 Vgl. unten 
nr. 97. 4 Fälschlich aus memoria corrigirt. 

12* 



180 

nisi ab altissimo datum esse reor, qui libra iusticie oinnia regens 
sua singulari gracia in se sperantes numquam dereliqait, Cicerone 
eciam nostro inquiente : »Fortis enim animi est et constantis, 
non perturbari rebus asperis, set omnes casus pacienter ferre.c 
Gredite, neminem [me] umquam audisse, qui cum recte saperet, 
declinasse[t] a favore et veritate Augustensium , quin et ipsi 
nullam penitus fidem in^hijs, que ipsis obiciuntur, adhiberent! ^ 
Concordia ergo, qua parve res crescunt, vos firmate, hortor, 
constanti fortique animo vos fulcite oro. Gernetis tandem, ex 
hijs triumpbum, gloriam et honorem vos reportaturum , quod 
ut fiat, diyina gracia cooperante, obnixe oro. 

Yalerium Maximum vobis pignoratum, si pro pecunia 
eadem ad manus meas tra[n]sferre possetis, uti cum coram 
essem petebam, rem gratissimam exhiberetis * . . . . [der rest 
abgeschnitten]. 



82. 

Caspar Haser an Hartmann Schedel. Venedig 1469 

juli 29. 

clm. 224 f. 292. Abschrift Hartmann Schedels. 

Bericht über den irrsinn Johannes Schedels. 

Salutem plurimam exoptat. Glarissime domine doctor. 
Literas unas' superioribus diebus tabellario presenti mihi 
missas gaudens accepi seriemque earum intellexi. Galamo de- 
pingere yitam statusque qualitatem , prout petitis , germani 
Testri, domini Johannis, quibusve morbis laboraverit, longum 
esset enarrare , quare breyissime transcurram. Yitam enim 
eins semper novi honestissimam, cum consors mihi Padue erat. 
Ex preteritis presumitur circa futura. Gum enim post moni- 
toria plurima per suos contubernales facta me ob eins amorem 
Ferrariam contulerim, reperi eum in statu perficiendiorum, 
quia monachari voluit Ferrarie, nisi persuasionibus meis ipsum 

1 Vgl. die äuseerung Mülichs St. Chr. XXII, 220 z. 14-17. 2 S. 
0. nr. 77. 3 Verschrieben für vestras? 



181 

retraxissem. Verum propter abstinenciam nimiam, in qua per 
mensem in mundo stetit se probans, pusillanimis effectus 
delirare cepit inquiens: »Domine Caspar, cur huc venistis, 
novi. Quia vultis facere pacem inter me et principem. Placet 
mihi, dicatis principi, ut non timeat, nolo enim molestare ip- 
sum neque sibi subiectos. Pavet enim, quod yelim principes 
de Alemannia incitare contra eum. Absit, ut hoc umquam 
faciam. Exosum cum suis ^ commilitonibus me habet, quia feci 
rem grandem, que inaudita est de aliquo Alemanno. Nam 
mea industria procuravi, ut hie peramplius non ducant coreas 
neque mulieres in yestibus longas deferant caudas. Modo 
vellent(!) pacisci mecum, ut iniuriam illatam non yindicarem 
quia propter veritatem me mancipari conabantur carceribus, 
tamen * ex divina bonitate e£Pugi manus insidiancium. Ignoscat 
eis deus, sed ego gaudeo vos venisse. Nam vos hie estis, qui 
rem potest gratificare etcc Hiis et quamplurimis aliis yma- 
ginacionibus et fantasiis auditis diligenciam exactissimam circa 
eum feci, sibi persuadendo, si ingredi yellet religionem, ut 
faceret Nuremberge ad consolacionem fratrum et cognatorum. 
Promisi eciam personaliter velle secum in locum ire nativita- 
tis. Primo dixit se obtemperaturum yoluntati mee. Tandem 
mane reyocayit omnia, que promisit. Multis igitur premissis 
persuasionibus , blandimentis et peticionibus post triduum se 
tuicioni mee submisit et me usque Venecias comitabatur' et 
semper paulatim in itinere melius ac melius se habuit, mori- 
geratus, disciplinatus, deyotus ac pacificus yalde fuit. Veneciis 
quasi per quindenam in habitacione mea fuit et penitus se 
yoluntati mee obtemperayit. Nee domum exire audebat nisi 
meo consensu, ibique de cibariis et potagijs sibi conyenientibus 
proyisionem feci sicque preyeniente diyina gracia bene resti- 
tutus fuit. Tandem equum sibi comparayi et famulum sibi 
adiungendo in patriam, ut creditur incolumem, remisi. Si yobis 
pareuteleque sue rem gratam feci, placet, si secus, indulgeat 
altissimus. Vere si germanus extitisset, non pociora fecissem. 
Spero , quod nunquam obliyiscitur mei. Si non in tempore 
iuxta dicta medicorum preleyissem (!) , iacturam non modicam 

1 Falsch für meis? 2 cod. tum. 3 cod. imitabatur. 




182 

incurrisset. De studio suo ut vos certiorem reddam, scitote, 
quod diligens multuni fuit, sed unum displicuit suis confra- 
tribus. Nam com homo naturaliter sit animal poUiticum di- 
ligens societatem, ipse vero desiderabat semper solitariam du* 
cere vitam, cum de scolis Ferrarie venerat, in camera sua 
solus permansit, singulas claudendo fenestras ibique contem- 
plando, inde non exiens nisi tempore prandij vel oene. Tran- 
Situs eius, postquam banc incidit debilitatem, fuit frequenter 
in monasterio sancti Dominici, ad ordinem hunc toto conamine 
cordis aspiravit. Etiam omnes, qui noverunt eum, sibi visce- 
rose compaciabantur. Vidi flentes et eiulantes bospitem suum 
uxoremque eius, tofcam familiam propter honestam eins vitam 
cum recessit, mihi ipsum sepenumero recommendando. Sic 
se ergo babuit, ut dilectus deo et hominibus fuit et nunc eins 
memoria in benediccione est. In presentiarum exarare plura 
non occurrunt. Sed, queso, recommendatum me plurimum 
babe[a]ti8 et precipite semper ac mandate uti vestro unico. 
Valete feliciter. Raptim ex Venecijs anno etc. Ixix** xxix° 
mensis julij \ 

Caspar Haser predicator et capellanus Veneciis vester 
utique indubitatus. 

» 

1 Vgl. über Johannes Schedel noch die bezeichnende notiz bei 
Wattenbach [Forschungen XI] 352. Für sein wunderliches wesen sind 
auch allerlei randbemerkungen in dem von ihm geschriebenen cgm. 
367 zu beachten, so f. 152b: »Dez MüfiPelens sei pey sant Lorenzen ging 
lang im haus vmb. Do beswur sie ein priester von sant Lorenczen, do 
begert sie etlich meß durchs Gots willen. Do die selben voUpracht 
wurden, do sach man ir nymen. Factum 1464« oder f. 158: »0 du lieber 
himel, wie pistu als weit, lang vnd groß vnd schön«, f. 189 : * Ubi est 
paz nisi in cella?« dann mit andrer feder: »Sunt foris nisi bella.« Eben- 
da unten : »28 wunden in ein wammes vnd er ist nicht wunt worden, 
hat ein segeh kuni. In dez pischoffs von Wirczpurg Scharmützeln.« 
Dann f. 216^ : »1462, 63, 64. estates tristicie, vos recessistis. III sum- 
mer sein hin, kummen ewiglichen nicht herwider.« — In dem briefda- 
tum ist vielleicht juni statt juli zu lesen, da Hartmann Schedel in 
seinem hauskalender [clm. 533] schon zum 1 . juli 1469 notirt : »Intravit 
isto die frater mens Johannes ordinem predicatorum in Nuremberga.« 



183 



83. 

Hermann Schedel an Thomas Pirkheimer. Nürnberg 

1469 juli 29 \ 

clm. 224 f. 285 einlage. Reinschrift. 

Entschuldigung einer scherzhaften geldfor- 

derung. 

Salutem cum sincera sui recommendacione. Reverende 
pater. Pridie dominus meus sancti Sebaldi ^ ex quadam fa- 
miliaritate et beuevolentia , qua sua innata quadam caritate 
mihi af&citur, cedulam unam me legere fecit de manu d. y. 
et sua rae inscio scriptam, in qua mecum, uti consuevit, iocari 
placuit, quod et in bonam interpretatus sum partem, non quod 
aliquam pecuniam, ut in eadem continebatur cedula, a vobis 
aut ab ipso ex parte consilij parumper emendati exigerem aut 
requiram(!). Numquam enim meutern meam quovis pacto 
movit, pro tarn exili labore aliquid exigere aut petere, ymmo 
si nervös meos pro comodo, honore et valetudine d. v. repa- 
randa in maiori extendissem, nunquam minimum obulum a d. 
y. exegissem. Oredite profecto, hec scripta a domino meo 
sancti Sebaldi ex sincero corde prodijsse. Haud dubito, si 
presciyisset, hec d. y. egre tulisse, offensam omnem scribendo 
subterfugisset. Cui honor d. v. non minus quam proprius re» 
commissus est, pro quo defendendo maximum adire certamen 
änderet. Omnem igitur suspicionem mali a corde amoyere 
yelitis rogo. Inter amicos enim aliquando iocari licet. Nam 
et Augustus ipse , ut recitat Macrobius in saturnalibus, iocos 
magis admirabatur, quos pertulit, quam quos ipse protulerit, quia 
maior est paciencie quam facundie laus, maxime cum equa- 
nimiter aliqua eciam roordatiora pertulerit. Quidam enim pro- 
vincialis intraverat Romam, similimus cesari et in se omnium 
ora conyert(er)it. Augustus perduci ad se bominem iussit visum- 

1 Vgl. oben p. 56*. 2 Pfarrer von St. Sebald war seit 1465 Jo- 
hannes Lochner s. St. Chr. X, 289, doch ist hier möglicherweise ein 
in einem sonst wertlosen briefe Hermanns (dm. 441 f. 224^) genannter 
Leonardas vicarius in ecclesia sti. Sebaldi gemeint. 



184 

que interrogavit : »Die mihi, adolescens, fuit aliquando mater 
tua Borne? Negavit ille nee contentus adieeit: »Sed pater 
meus sepe.€ Quare, reverende pater, inter ornamenta et ge- 
nera laudum, laudabiliter d. v. florentem (!) exemplum ab illu- 
strissimo principe, orbis tune dominatore, sumite et equo animo 
iocosnm id a domino meo saneti Sebaldi et sanguini vestro pro- 
pinquo acceptare et in meliorem partem interpretari velitis 
fraterne hortor. Obtemperabit, ut spero, posthae quecnmque 
d. Y. placuerint in singulis. Me vero pro digDitate(!) yestra 
ad Vota suseipite, statuite et imperate. In Christo omnium 
salvatore d. v. prospere valere cupio et me uti eepistis amate. 
Ex Nuremberga sabato post Jaeobi anno ete. LXIX^ 

Hermanus Sehedel doctor etc. yester deditissimus. 

(Rückseite): Clarissimo iuris utriusque doctori domino 
Thome Pireheimer preposito canonico ae sedis apostolice pro- 
tonotario et referendario ete. domino et preceptori suo obser- 
yandissimo. 



84. 

Hermann Schedel an [Conrad Schütz?]. Augsburg 

1470 Januar 30 \ 

clm. 441 f. 223^. Goncept. 

Freundschaftsyersicherungen. Beileid beim 
tode der gattin und glückwunseh zur neuen 

ehe. 

Salutem plurimam dicit. Expeetabam nunc longa tem- 
pestate in dies, cbrissime d. doctor ac amiee primarie, adyen- 
tum yestrum ad Augustam, cum sepenumero et scripta et dieta 



1 Für die person des adressaten ergeben sich folgende anhaltspnnkte : 
Er ist doktor, Nürnberger, und wird in gescbäften der stadt verschickt, 
im begriffe sich zum zweiten mal zu verheiraten. Das passt von den 
bekannten Schedels am besten auf Schütz, dessen erste heirat »cum filia 
Sigismundi Ortelsc Bartmann Schedel in seinem hauskalender [dm. 583] 
zum 5. sept. 1468 notirt, während die zweite im folgenden briefe er- 
wähnt ist. 



185 

aliquorum vos eum locum petiturum asseverabant negociaque 
civitatis id eciam expostulabant. Noiente tarnen fortuna cum 
Danielein ülmer missum videbam, plurimum indignabar. Is 
magna pompa ad Athesim porrexit \ parturiunt enim montes et 
nascetur ridiculas mu8. Ne igitur oblivione aliqua in scri- 
bendo me socordem crederetis, nunc inculta agrestiaque ad vos 
dare scripta cogor, ne quid sinistri inter nos actum arbitra- 
mini. Dum enim Spiritus meos regent actus, roaximam be- 
nivolenciam [vestram vosque] summe erga [me] meritum sem- 
per in pectore fixum tenebo. — Intellexi dudum cum summo 
dolore vestram carissimam coniugem, quam ut matrem pre 
ceteris elegi, e medio sublatam esse. Cum vero ita visum est 
illif cuius consilia eterna sunt, nos obitu eins consolemur, scien- 
tes ipsam in beatorum numero coUocatam et grato animo me- 
moriam eins prosequimur. Gaudeo vero nunc, vos ad secunda 
volasse matrimonia, que vobis fausta ac felicia — uti prece- 
dentes fuere — opto maximo affectu. Faxit enim deus sua 
benignissima gracia, et ipso annuente cum simul in patria 
erimus, ut vobis coniugem gratam et amore acceptam, mihi 
vero benivolencia coniunctam reperiam. Postremo me com- 
mendatum suscipite oro, remque meam paternam vobis committo. 
Scitis enim, quo periculo versetur et, vita comitante, si pin- 
guior arrisit fortuna, ut vobis quid gratum efficere queam, 
me semper paratissimum offero. Vale[te] feliciter. Ex Aug[usta] 
. . 70 30* januarij. 



85. 
Hermann Schedel an Hartmann Schedel. [Nürnberg 

1470?]. 

clm. 441 f. 224. Concept. 

Bietet ihm einen gedruckten Plinius zum 

kauf an. Nachrichtenüberneu erwählte stadt- 

* 

1 Ob hier eine wirkliche Sendung nach Tirol gemeint ist ? Zarncke, 

Die deutschen Universitäten im Mittelalter 250 zu 101, 21 erwähnt den 

ausdruck »ad Athesim se parat, vulgariter vff die Etsch« mit erläute- 

rung durch das moderne »ausetschen. « Ulmer ist Nürnberger ratsschreiber. 



186 

ärzte in Bamberg, Rotenburg u, s. w. Nach- 
richten aus Nürnberg. 

Salutem plurimam dicit. Doctor celeberrime et patrue 
carissime. Librum Plinij in historia naturali Venecijs proxime 
impressum, stilo eleganti quamvis difficili omnia, que natu- 
ralem scire expedit , elegantissime continentem a Venecijs per 
ipsnm Armbauer ^ pridie accepi , pro quo tantum ut Vene- 
cijs emptus est exposui, 8 videlicet ducatos aut x flor. rey- 
nenses, Johannes vero Tucher * nunc Venecijs eciam alte- 
rum Plinium in litera tarnen consimili et pro eadem summa 
comparavit, quem si habere cupitis et pro eadem summa, cum 
proximo occurrente scribite. In potestate mea stabit, cui fa- 
veam, habere poterit. Sunt enim quinterni numero 86 in 
forma regali in papiro *. 

Aput doctorem Seifridum ^ solicitus vestri ex parte in 
dies sum. Intendit semel adire Aschavenburg , licencia a do- 
minis meis obtenta, fideliterque rem vestram agere. Scribet 
eciam in brevi ad quedam loca, dum famulum suum ibidem 

pro vinis apportandis mittet. Solicitus ero pro vobis omni- 

* 

1 S. unten nr. 94. 2 Der Palästinareisende, durch seine fürsorge 
für die bibliothek der stadt bekannt s. Petz i. d. Mitth. d. Vereins f. 
G. d. Stadt Nürnberg VI, 125 ff. 3 Das passt auf die ausgäbe Venedig 
1469 [Hain nr. 13087], die gemeint sein dürfte. 4 Wohl Seifrid Plaghal, 
der bekannte Jurist vgl. Siebenkees, Materialien z. Nürnberg. Gesch. II, 
661 anm. Rechtsgutachten von ihm z. b. in Ratschlagbuch cod. 50 des 
Nürnberger kreisarchivs [vgl. Städte-Chroniken XI, 765]. In Hartmann 
Schedels hauskalender [clm.533] steht f. 15^: »MCCGOLX vnd achte | ist 
das iar des ich warte. | Gescheheü den uit wunder | so get die erd auf 
vnd der hymel vnder. D. S[eifridus] Plagal.€ Ebenda f. 79 sein todes- 
tag z. jähr 1479 : »Obiit doctor Seifridus Plagel in Nuremberga in die 
Magdalene [jali 22]. Sepultus ad S. Egidium.« In unserer handschrift 
[f. 44] steht ein brief Hermanns an Plaghal, dem er aus anlass der ge- 
rade herrschenden pest einige Canones de peste sub afforistica brevitate 
[stehen unmittelbar vorher f. 41 — 44] übersendet: »Pro ampliori vero 
noticia pestis ac particulariorum remediorum usu et experiencia remitto 
p. V. ad tractatum de peste ex auctoribus diversis et physicis artis 
medicine coUectum pro r^**, patre felicis memorie d. Jo. de Aich presuli 
dignissimo ecclesie Eystettensis« s. oben nr. 1. — In Aschafifenburg war 
Plaghai 1464 — 67 stiftsscholapter zu St. Peter und Alexander gewesen 
8. Archiv d. bist. Vereins f. ünterfranken XXVI, 107. 291. 



1Ö7 

farie. De doctore assumendo Bamberge numquam alicui no- 
strum constabat, et nisi preces tnaxime doctoris Nicolai Stocker 
instetissent, nunquam — ut dicitur — assumptus fuisset. Sa- 
larium, ut audio, exile est. De Ratispona nihil mihi innotescit. 
Fama est , quendam doctorem medicine proxime Padue promo- 
tum uxoratum et, qui ante paucos annos rexerat scolas in 
Sniczbach, nunc esse Ratispone. An vero assumptus sit, nihil 
certi audire hactenus potui, nisi de Rotenburga, ubi magister 
Martinus de Swabach per preces marchionis Alberti ac per 
media Schirberi (?), cui gradu consanguinitatis coniunctus est, 
et tandem per media magistri Steffani appotecarii eciam cum 
exili salario sine appoteca assumptus est, quod et satis tarde 
mihi innotuit. Haut dubitetis, quin omnem operam pro vo- 
bis habeo et habebo, et que honore utilitative couducunt, me 
studiosum fore. Nee fortunam incusare velitis. Dabunt tan- 
dem micia fata uberrime ea, que grata utiliave erunt. 

Doctor Conradus Schucz ipso die s. Dorotee [febr. 6], iti- 
dem die vero sequenti doctor Joannes de Rat[ispona] cum ma- 
xima pompa cum vidua Geierin in forp vini nuptias celebra- 
runt. Cetera ex Jo[anne] intelligetis. 

Superrenit hijs diebus doctor Steffanus Schucz splen- 
dide yestitus, qui omni audacia practicando se extendit. Sumus 
modo hie medicine doctores numero vii, juris vero canonici et 
civilis totidem et nnus doctor theologie, Hebrer^ Speratur 
in dies, ut dicitur, adventus plurimorum. 



* 
1 Johannes Heberer de ßamberga, canonicus eccles. S. Martini in 
Vorchheym, 1450 als decan der artistenfacultftt, 1452 als rector und dann 
1459 und 1466 als professor in Leipzig, 1473 als solcher in der theolo- 
gischen facultät zu Ingolstadt nachweisbar s. Zarncke, Die urknndl. 
Quellen z. G. d. (Jni¥. Leipzig 588. 803. Cod. diplomat. Saxonie regie 
IL teil bd. IX, 138. 173. Prant), 6. d. Ludwig-Max. Univ. Ingolstadt- 
Landshut-München I, 33. — Seine biographie bei Wimpina, Oatalogus 
illustr. scriptorum in Lipzensi academia nr. V, in der auch seine Über- 
siedelung nach Nürnberg, aber ohne angäbe des Zeitpunkts vermerkt ist, 
verzeichnet unter seinen werken auch Epistolae ad diversos innumerae, 
von denen jedoch nach freundlicher mitteilung des herm dr. Wal- 
ther Götz in Leipziger bibliotheken nichts zu finden ist. Heberer wurde 



188 



86. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. [Nürnberg 

1470 ?]. 1 

clm. 441 f. 224^ Goncept. 

Erzählt eine Unterredung mit dr. Knorr über 

Hans Mül In er. 

Salutem plurimam dicit. Doctor celeberrime et patrue 
carissime. Scitis, quanto timore retroactis temporibus animus 
noster omnium in agendis erga Jo[annem] Mulner ' versabatur. 
Seriosius nunc vero aliquot elapsis diebus, volens certius ac 
curiosius rem omnem experiri, si aliquid periculi lateret, ut 
eo Georius frater vester sibi previdere liberius posset, fidum 
mihi amicum ac domino Petro Knorr ' intimum hijs diebus 
adij, cuncta sua agenda, ea ut a prefato domino Petro per- 
scrutaretur. Omni astucia adhibita id egit et hoc ab ipso re- 
portavit responsum, facta Jo[annis] Mulner sibi minime pla- 
cere nee ea diu posse subsistere set et, quod ipsum frequenter, 
dum hie presens est, adeat ^ , morem sue voluntati gerat nee 
ipsum a se repellere set potius favorem sibi adhibere velit, 
uti pluribus consuevit, subiunxit. E quibus elicere poteritis, 
quid (agendum) Georius in futurum annis convencionis sue 
elapsis agere debeat. Cui domino annuente dum reversus et 

•X- 

dann Garthäuser in Nürnberg s. Roth, Gesch. und Beschreibung d. Nürn- 
berg. Earthause 117; ebenda 89 ein geschenk: Doktor Hebrer 3 Bücher 
und [umb ?] 6 fl. zum jähr 1478, also aus seinem nachlasse. Seinen tod 
notirt Hartmann Schedel im hanskalender [dm. 533] zu 1477 : »Sepul- 
tus ad S. Sebaldum.« Vgl. unten nr. 99. 

1 Datirung zum vorigen. Georg scheint kaufmann geworden 
zu sein. Hartmann verzeichnet in seinem hauskalender [clm. 533] zu 
1474 juli eine reise desselben nach Lyon. 2 Hinter Mulner etwas un- 
leserliches übergeschrieben. Über seine persönlichkeit vermag ich keine 
auskunft zu geben, möglicherweise ist er identisch mit dem bei Chmel, 
Begesta Friderici III. nr. 6848 genannten bruder des dr. Sebald Müllner. 
3 Bekannt als rat Albrecht Achills, seit 1454 pfarrer von St. Lorenz 
in Nürnberg vgl. Städte-Chroniken XI, 47 P. 4 Etwas schwer lesbares 
übergeschrieben: recoUigat? 



189 

Tobiscum constitutas fuerit, sibi de hac re et quid(?) facere 
posthac debeat, omni cum diligencia loqui nuUo pacto omit- 
tere velitis hortor. Itidem et ego faciam. 



87. 

Hermann Schedel an einen unbekannten. [Nürnberg 

1470 ?] 1. 

dm. 441 f. 225. Goncept. 

Bitte umbesorgung von gedruckt e n buch er n 

aus Rom. 

Salutem plurimam dicit. Retroactis diebus, vir buma- 
nissime, Michael ', d. v. consanguinitate coniunctus vestra mihi 
ostendit scripta, humanitatem ac benivolenciam erga me pre 
se ferentia et que non parum animum meum iocundum red- 
diderunt, dum ea ', que paucis in itinere circa Werdeam com- 
miseram, nedum animo verum et effectualiter omnem in ea re 
operam adhibuisse senserim. Avidus enim valde quorundam 
sum librorum, que Rome imprimuntur, quorum copiam sig- 
natam presentibus inclusam conspicietis. Quibus pro me com- 
parandis diligenciam optimam adhibeatis oro , quos ligatos et 
rubricatos, si phas foret, habere cuperem. Pecuniam vero pro 
ipsis expagandam cuidam eommisi mercatori Nuremberge ^ mihi 
singularissimo, Hieronimo Praun, qui fratri suo Jo[anni] PrauD, 
nunc Florencie existenti , scribit aut in eins absencia famulo 
suo aut saltem societati sue, que non minus Rome quam Flo- 
ren tie in suis agendis versatur, ut in presentacione literarum 
relacione, ut spero, intelligeti««« In ipsis ergo comparandis com- 

1 Datirung nach der Stellung im codex zum vorigen. 2 scrip- 

torum cancellarie übergeschrieben. Wahrscheinlich der Michael Kramer 
aus Kleinlangheim , baccal. art. , der in diesen jähren mehrfach als 
ratsschreiber vorkommt, s. Städte-Chroniken XI register. [Die beiden 
hier genannten Kramer sind identisch s. die dedication Wilhelms v. 
Hirnkofen vor seiner Verdeutschung von £nea Silvios De miseria cu- 
rialium 1478 [Esslingen, Conrad FynerJ. 3 Ursprünglich vos ea, dann 
vos durchstrichen, während richtig ea hätte durchstrichen werden müssen. 
4 Am rande. 



190 

petentiori precio ut[i] poteritis, et ut aalvi ad me mittantur, 
aput raercatorem, ufc ex scriptis Hieronimi Praun percipiet, 
omnem operam adhibeat, instare velitis, humillime rogo. 

Singillatim ordine et modo, quo singuli libri soreiuntur, 
forum cum proximo occurente scribere et mittere d. v. ne 
pigeat, preceptor humanissime, humillime rogo .... 

In hijs meis petitis nednm mihi comodum erit, verum et 
patrie honorem in hijs habendis libris, qui perrari nobiscum 
sunt, exhibebitis ^. 



88. 

Hermann Schede! an einen Nördlinger freund. [Nürn- 
berg 1470/71]. 

dm. 441 f. 226^ Gonoept. 

Hartmann Schedels anstellung als stadtarzt 

in Nördlingen *. 

Cum superioribus diebus patruum meum mihi tota cordis 
affeccione dilectum meo iussu Nordlingam versus misissem, 
prospiciens ibidem nedum locum, set et si statum per mortem 
egregii viri magistri Nic[olai] medicine doctoris pro nunc va- 
cantem vestris ac aliorum fautorum meorum et suorum suffra- 
gijs assequi posset, intemptatum iri nolui; Qui cum omnem 
operam vestri et aliorum mihi et sibi faventium erga potiores 
de consulatu agressus ' et obnixe suplicacionibus fimbrias (?) 

suas omnes extendisset, optatum minime consecutus, set in sus- 

* 

l Die reihenfolge der schlnsssätze ist wegen starker correctnren 
unsicher. 2 Hartmanns hauskal ender [clm. 533] zeigt ihn bereits 

vom September 1470 ab in Nördlingen [vgl. nr. 85]. Am schluss des 
Jahres trägt er ein: »Spero tempora meliorac und dann zum 18. april 
1471 : >Isto die intravi domum meam, in qua nunc habito, scilioet Schnr- 
nagels.€ Vor diesem datum wird also wohl unser brief liegen. Die 
definitive anstellung als stadtarzt erfolgte erst 1472, wie die eintrage 
im hauskalender zeigen : nov. 20 »Isto die feci convencionem cum consa- 
latn Norlingensic. nov. 26. »Vidimus materialia in apoteca Wilhelmus 
Proczer, Melchior Muller et ego«. 3 Man erwartet adhibuisset. Oon- 
structionsvermengung mit potiores agressus. 



191 

penso tentuB in patriam redijt. Hesterno modo vesperi a vobis 
et magisiro Franc[i8co] certas accepit literas, in quibus con- 
sultum vobis yidetur, ut abs mora Nordlingam petat et prac- 
ticando ibidem se exerceat et moram aliquamdiu ibi faciat. 
Forsan ij, qui minirae acceptare phisicam pretendunt, immu- 
tati resipiscant quantocius et propositum in melius mutabunt. 
Dum fautorum et amicorum meorum eon8alti(u)s agere 
hanc rem yellem, fieri non videtur, ut ad locum istum, ubi 
pauca practica est, alijs eciam respectibus, nisi salario con- 
digDO habito, se inibi dare yoluemnt \ Nam licet aput cives 
Nordlinge pamm innotescat de 8ui(!) fama, scientia, moribus, 
practica, denique aput plures famatos non parum. Si inten- 
cionis forent assumere phisicum , haut credo ipsum responso 
tarn exili in patriam remisissent. 



89. 
Hermann Schedel an einen unbekannten. Nürnberg 

1471 april]*. 

clm. 224 f. 228 einlage in veno. 
Politische nachrichten. 

Salutem felicitatemque utriusque hominis optat. Hesterno 
vesperi, preceptorum et amicorum colendissime , iocundas ve- 
stras suscepi literas 

De adventu imperatoris nostri ad dietam Ratisponensem 

ut certum in ea re vos faciam, noveritis, dominos meos a fide- 

dignis scripta habuisse, d. n. imperatorem altera die pasce sci- 

licet die lune [april 15] velle arripere iter a Gräcz in Newe- 

stat et ibidem non amplius quam moram unius diei peragere 

et abs mora Pataviam versus, ibidem, ut fama volat, per aliquot 

dies moram facere et postea Ratisponam petere. Arripient 

* 
1 Die construction ist wieder umgeworfes. 2 Datirang nach dem 
Inhalt, SU welchem zu vergleichen J. Reissermajer, Der grosse Christen- 
tag ea Regensburg. Ob der adressat auch hier Valentin Eber ist, wie 
bei den früheren politischen berichten, ist fraglich, da man diese dinge 
in Augsburg doch schwerlich erst aus Nürnberg erfuhr. 



192 

domini mei cum alijs de civitatibus ipsis coherentibus iter ex 
Nuremberga ipso die sancte Walpurgis proxime futnro , com 
Ix', ut audivi, equestribus. Nee mors Georij de Podiebrat aut 
Rogizanus (!) ^ dietam hanc indietam quovis pacto impediet, quin 
progressum suum habeat. Quid tandem boni aut mali machi- 
nentur, novit deus, nee mens humana boni aliquid presagire 
potest, inspectis hiis malis, quibus mundus totus omni spur- 
cicia peccatorum in utroque statu plenus est et, ut verisimi- 
liter coniecturari possum, (impossibile aput me fore), nil boni 
humanitus in operibus fidei et bonis publicis et privatis posse 
effectualiter fieri , nisi perprius (!) deus sua singulari gracia 
reformacionem in utroque statu faciat, quo corda hominiim 
fidelium a spurcissima perfidia, avaricia et luxuria castigentur 
aut coarcentur et prostratos (!) omni cum devocione in terra 
corda nostra aput ipsum deum humiliemur. Necessariissimum ar- 
biträrer celebrari concilium , quod papa impedird* cum cetu 
cardinalium assidue laboravit. Fama hie volat, nee d. Colo- 
niensem et Treverensem episcopos et Palatinum Reni velle 
venire ad dietam indietam. 



90. 

Hermann Schedel an einen unbekannten. [Nürn- 
berg] 1472. a 

clm. 224 f. 20 einlage. Concept^. 

Nachri chten ü ber dr. Zenner. Bitte umergän- 
zung eines defekten Cäsarexemplars. 

Reverendissime pater, maior et preceptor ! In 

dies finem cause vestre omnes avide hactenus expectabamus et 
omni fiducia in brevi in finem optatum et salvum deo duce 
posthac rediturum speramus, et cum non dabatur, animus 
omnium nostrorum suspensus *. Doctor Czenner * curiam im- 

1 Podiebrad starb am 22. mftrz, Rokyzana am 22. februar 1471. 
2 Die Jahreszahl oben auf der seite. 3 Fragment einer reinschrift 

f. 318. 4 Es handelt sich also um jemand, der seine aache am päpst- 
lichen hofe betreibt. 5 Nürnberger Jurist vgl. Joachimsohn, Heim- 
burg 116. 119. 



198 

perialem adiit in causa, ut d. y. seit, inter ipsum et Arnoltum 
de Tyl, contra quem ^ appellacionem suam interpositam pro- 
sequi pretendit. Audio paucos reperire ibidem fautores, ha- 
bebit acrem adyersarium per prefatam dominationem conduc- 
tum, Nicolai Pistoris nomine. Pauci, ut fama fert, in curia 
imperiali supersunt, qui sibi auxilio et favore adherebnnt; 
quorsum hec vadant, audiemus suo tempore. 

R. pater. Emi a quodam nomine Bernardus de Merdingen 
aput impressores Rome in domo Petri de Maximis laborantem, 
dum proxima etate hie erat Nuremberge, quosdam libros mihi 
gratos, et inter alios in commentario Gesaris in folio unico 
careOf et poIic[i]tus tunc erat, illud quantocius mittere, quod 
et nondum fecit ^. Rogo, d. y. tantum laboris pro me subire 
yelit et epistulam presenti alligatam facere presentare, ut fo- 
lium id saiyum cum proximo occurente mittat, ut eo commo- 
dius ligare eundem possim librum. 



91. 
Hermann Schedel an einen Augsburger. [Nürnberg (?) 

1472]. 

clm. 224 f. 3l8b. Concept '. 

Plan der yerheiratung Hartmann Schedels. 

Conyenit me pridie hie quidem Augustensis inquirens de 
condicionibus et statu patrui mei doctoris Bart[manni], et tan- 
dem, an subire matrimonium pretenderet, perquirebat et post 
multa et cum nihil de ineundo per eum matrimonio constaret, 
cum numquam de hoc yerbum aliquod aut scriptum ab ipso 
acceperim , subiunxit postea, esse Auguste yirginem pulcram 
honestis parentibus genitam etc., nomen yirginis obticendo, 

1 cod. qnam. 2 Es wird der druck des Schweinheim und Pan- 
nartz, 1469 mai X)I in domo Petri de Maximis [Panzer, Annales typo- 
graphici II, 411] gemeint sein, von dem die Münchner bibliothek ein 
sehr schönes exemplar [2^. Inc. c. a. 21] besitzt. 3 Sieht auf der rück- 
seite der oben r. 192 anm. 3 erwähnten reinschrift, danach eingereiht, 
wozu stimmt, dass der brief vor nr. 93 fallen muss. 

Sohedel. 13 



194 

quam omnino nominare recusavit. Vobis tarnen singula esse 
cognita adiecit, et cum ornuium harum rerum sim omnino in- 
scins, vellem a vobis sicuti ab amico integerrimo et semper 
mihi amicissimo seriem omnem rei intelligere. Volui primum 
de hac ipsa re prius quam a patruo certiorari, obnixe igitur 
rogo, ut cum proximo occurrente, que apud me ignota sunt, 
sub sigillo consilii (!) ^ aperire [yelitis] . . . 



92. 

Hermann Schedel an Kilian Pflüger und Johann 
Permetter. [Nürnberg 1472/73]. 

dm. 224 f. 200. Concept. 

Empfehlung des Antonius Groe. Übersendung 
von Bessarions de.fensio Piatonis. 

Salutem plurimam cum optione omnis boni dicit. Pre- 
sentis ostensorem avunculum meum Antonium Groe^, arcium 
baecalaureum, prestantissimi viri, pro pleniori adepcione opti- 
marum literarum ad Studium Ingeldstadense mitto, et cum pre 
ceteris vos viros integros ac doctos cognoverim, animum om- 
nem meum in humanitates vestras stabil ivi, sperans confidencia 
cum singulari, que utilitati profectuive umquam avunculo meo 
erunt, auxilio sibi adesse. Favorem denique in suis agendis 
operose ostendere velitis, suplex oro, quod et honorificum 
mihi vehementer erit. 

1 Ebenso unter nr. 96. 2 Ueber diesen Antonius Groe unterrichten 
noch folgende briefe: a) ein kurzes concept f. 272^ [c. 1466], worin Hermann 
den Antonius [filium sororis mee, den er auf wünsch der eitern nach Leipzig 
zum Studium geschickt hat» dem [ungenannten] adressaten und dem ma- 
gister Joh. Seus empfiehlt, b) f. 243 einlage. An Antonius. Ex Nu- 
remberga in crastino exaltacionis sancte crucis [sept. 15] 1467. Harter 
tadel der literae ineptae des Antonius , die sich Schedel durch unfleiss 
erklärt ; und c) auf der rückseite desselben blattes ein concept eines 
briefes an den lehrer des Antonius , welches diese klagen wiederholt. 
Endlich d) cod. 441 p. 216^ ein concept an denselben, der wohl unter- 
des erwidert hat. Antonius soll nach dem willen der eitern und Sehe- 
dels 8 aper proxima quadragesima das baccalaureatsexamen machen. 



195 

Et (quia)^ ut policitus sum, librum defensionis Piatonis 
in Aristotelem vobis mitto, qui ut abs menda aput vos trac- 
tetnr, gratum admodum erit, et quantocius ipsum transiscribi 
feceritis, eundem librum mihi remittere yelitis oro 

Prestantissimis virie, magistro Kiliano de Windsheim, de- 
cano fEU^ultatis arcium et magistro Jo[anni] Adorff * sacre teo- 
logie baccalaureis collegiatis studij Ingeldstadensis dominis et 
preceptoribus suis colendissimis. 



93. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. [Nürnberg 

1472/73]. 

dm. 224 f. 200»». Concept«. 

Klagen über schlechte praxis. Heiratsprojekt 

für Hartmann. 

Salutem plurimam dieit ! xxx* die oetobris, doctor eximie 
et patrue amantissime, vestras accepi literas, seriem quarum 
summopere intellexi. Praxis medicine admodum ob variorum 
practicantium huc confluentium [multitudinem] exilis heu aput 
yiros doctos hie habetur ac in dies nedum ego, ymmo et ceteri 
viri solemnes decrescere conspicio ^ , ob quod et accumulatio 
pecuniaruni, qualem consequi poteritis, vos iudicem constituo, 
et si hec uberiora forent, numquam ab ijs, que honorem ac 
optatum yestrum concernerent, quovis pacto me desidem red- 
derent. Experior in dies — proch pudor deo teste — homines 

* • 

1 Folgt ein durchstrichenes pollicitus, also qiiia zu tilgen vergessen. 
2 Kilian Pflüger de Windsheim und Johann Permetter de Adorf, erste 
lehrer an der neuen hochschul e zu Ingolstadt s. Prantl, Gesch. I, 33 f. 
II, 483. Über Permetter, der vorher in Leipzig lehrte, s. auch Wim- 
pina, Gatalogus nr. XXIX. Er wurde 1473 dr. theologiae. Damit be- 
stimmt sich die zeit unsres briefes. Da Pflüger in den facultätsbe- 
Schlüssen der via antiqna der artistenfacultät, welche die decane dieses 
Zeitraums aufzählen [Prantl IE, 49 fp.] nicht vorkommt, so muss er zur 
via moderna gehört haben. 3 Nach der Stellung im codex zum vo* 
rigen gestellt. 4 Aus conspidmus oorrigirt. 

13* 



196 

huius seculi nil nisi assentacionibu8, dolis et comodis proprijs 
deditos omni seposita verecundia, circumvencionem locum 
absque pudore aput eos obtinere. Hec vero non ut a pro- 

posito vestro honesto et divino retrabam scribo ^ 

S. p. d. Georgius germanus vester et ego, doctor et pa- 
true carissime, locuti 8uinu8 hijs diebus uxori Jo[anDi8] Lemmel 
iuxta affectata pro filia sororis sue Paumgartnerin, ut scitis, 
que animo grato omnique benivolencia peticiones nostras ac- 
cepit et sine dubio, quantum per eam staret, pre eunctis ipsam 
vobi8 matrimonio iungi vellet. Post multa ut partes suas pro 
vobis interponere vellet rogavimus, ut eflFectum pro vobis sor- 
tiri possemus medio bono operosum. Que cum omnia faeere poli- 
cebatur, tandem in hec prorupit verba, sororem suam Paum- 
gartnerin iamdudum proposuisse cum filiabus suis Barabergam 
adire et ad filiam suam Czolnerin hoc anno desponsatam et in 
dies se ad iter disponere, ignorans quam ob causam id facit (!) ^, 
quia nemini id umquam propalare voluit. Ipsa revertente pro 
vobis laborare non secus quam si causam propriam ageret po- 
licita est. Nee desides umquam erimus credite , quin solicitare 
pro vobis fideliter curabimus. 



94. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel, [Nürn- 
berg 1473]. 

clm. 224 f. 207^ einlage. Ooncept. 

Nachrichten über Regiomontan. Heiratsvor- 
schlag für Hartmann. 

Salutem plurimam dicit. Cum hijs diebus omen bonum 
consecutus essem cum magistro Jo[anne] Eüngsperg, doctor et 
patrue colendissime, et de diversis loqueremur, donec nox ipsa 
tenebrosa nos segregaret, inter cetera incidimus in stilum con- 

ciliatoris nostri * de hijs terminis : palin et eti. Qui cum 

* 

1 Der zweite hier weggelassene teil des briefes entbält die ankün- 
digung der im folgenden erzählten heiratsvermittelung. 2 Vorher 

faciet durchstrichen. 3 Datirung nach dem inhalt. 4 Petrus de 

Abano s. Fabricius-Mansi, Bibliotheca V, 229. 



197 

grecum sapiant, interpretari latine curavit. »Palin« grece »ad- 
huc« latine vocitatar, »eti« vero »iterum« latine sonare respondit, 
qui ^ cum vobis et mihi ignoti essent, vobis hijs meis scriptis noti^ 
facere volui. Recessit idem magister Jo[anne8] a Nur[emberga], 
causa tarnen revertendi, qui cum omnia sua facta occulta esse 
vult, nuUi aut paucis recessum suum manifestavit. Ytaliam 
tarnen versus iter arripuit , opinione quorundam libros novos 
apportare cupiens. Ealendarium novum super vero motu lu- 
minarium solis et lune impressit ad numerum ut dicitur mille, 
nee est, qui viderit, demptis impressoribus. Ganones annectentur 
tempore suo. Nunc autem, audio, almanach omnium planeta- 
rum ad multos annos per impressores suos facit imprimere^. 
Hactenus in domum ego nee quivis alius ingressum habere 
potuit , in dies tamen ad voluntatem suorum familiarium in- 
troibo et labores suos conspiciam, quod si aliqua umquam de 
operibus suis nactus fuero, vos participem reddam. 

Hijs diebus per Erbardum Armbauer de conducenda vir- 
gine in matrimonium, aptam et dote optima sexingentorum 
aureorum, uti dixit, vobis coniungi persuadebat. Filia cuius- 
dam vidue nomine Heuglin, honesta ex bonis parentibus nata, 
cuius noticiam aliqualem per ingressionem domus sue ad egro- 
toB aliquando cepi*^. Habui et de hoc verbum cum Georio, 

1 8c. termini. 2 Gemeint sind jedenfalls folgende werke: Galen- 
darium latiniim Joannia de Monte-regio [circa 1473] und Johannis Be- 
giomontani Ephemerides ab anno 1475 ad a. 1506. Panzer» Annales ty- 
pographid II, 172 nr. 21 ; 233 nr. 333. Hain nr. 13775 und 13790. Vgl. 
A. Ziegler, Regiomontan 26. 28. Von den Ephemeriden besitzt die Münch- 
ner bibliothek ein (unvollständiges) ezemplar mit dem eigentums ver- 
merk Hartmann Schedels [4^ Inc. c. a. 60*]. Für Regiomontan vgl. Gün- 
ther in der Allg. deutsch. Biographie XXII, 564 — 80 und über den li- 
terarischen nachlass Petz i. d. Mitth. d. Vereins f. Gesch. d. Stadt 
Nürnberg VII, 237 — 62. 3 Sie wurde auch wirklich Hartmanns frau, 
wie der eintrag im hauskal ender [dm. 533] zu 1474 zeigt : »Obiit mater 
uxoris 7. die septembris uxor Alberti Heugels« vgl. auch den eintrag 
über die zwei sororii bei Wattenbach [Forschungen XI] 364. Ein ein- 
trag über die Verheiratung selbst findet sich aber bei diesem jähre 
nicht, und es ist fraglich, ob die notizen zu 1475 [jan. 11. »Petii Nurem- 
bergam ad nupcias«; jan. 16. »Gelebravimus nupdas«] auf Schedels eigene 
heirat zu beziehen sind. Wann die gattin starb, kann ich nicht an- 
geben, doch heiratete Hartmann 1487 zum zv^eiten male und zwar eine 



198 

qui Yos de hijs et alijs safficienter certum reddet nee minus 
de suis negoeijs erga filiam ipsius de Ploben. Longum foret 
omnia hec scriptis suf&cienter inserere. Intelligetis singula 
ab eo. Nuraquam verbum hoc, ut scribitis, me (id) dicere velle, 
id Don posse fatere Georium in factis suis significantem \ Tmmo, 
ut a Oeorio, intelligetis omnem mihi hactenus adhibui [ope- 
ram] et plus quam umquam in futurum habebo nee, spero, dif- 
fidentiam de me uUam recipietis, cum singula audietis et di- 
ligentiam meam in hac re factam percipietis. Est enim in 
hijs agendis series ' cum matura deliberatione et modus adbi- 
bendus, nee deses ero in posterum. 



95. 

Hermann Schedel an [Heinrich Lur.] Nürnberg 1473 

[juni &.] 

clm. 224 f. 313^ Concept ». 

Bekämpft seinen plan der gründung besonderer 

benediktinergymn asien. 

Salutem plurimam dicit. Venerabilis vir. Cum hijs die- 

bus vestras acciperem litteras, non parum meum moverunt 

* 
Ebner [s. clm. 901 f. 140^] und nach deren tode Magdalene» die tochter 
Anton Hallers [s. den Eintrag clm. 46 f. 32*»]. Will, Gelehrtenlexikon 
III, 499 giebt als todesjahr der ersten gattin 1485 an, ygl. auch Mor. 
Max Mayer, Nürnbergs Merkwürdigkeiten I, 15. 

1 Dieser satz ist gänzlich verderbt. 2 ernst s. Dieffenbach, 

Glossarium. 3 Der brief ist antwort auf die bei Braun, Notitia de 

codd. mss. in bibliot. SS. üdalrici et Aire V, 160 ff. [undPez, Thesau- 
rus VI, 3, 404] abgedruckte Heinrid Lur ad Melchiorem Stamham epi- 
stola pro Gjmnasii erectione. Danach adresse und datum. Offenbar 
sehr flüchtiges concept, vorher mehrfach verworfene anfange mit citaten 
aus Lurs brief. — Das von Lur in seinem briefe p. 163 besonders ge- 
rühmte werk : »De tribus processibus videlicet sensus, intellectus et vo- 
luntatisc steht in dem oben ar. 59 ff. erwähnten clm. 24847 f. 207 — 241b 
und schliesst : »Vale et a me rogatns observa diligenter. Ex loco sollte 
habitacionis per veteranum, qui amore plurimorum in huiusmodi pro- 
cessibus defectum sentiencium post horas vespertinas in campo scriptn- 
rarum militavit, qui allegando ideo turbam magistrorum advexit, ut 



199 

animum, dum me ac ceteros prelatos ordinis nostri beati 
Benedicti ^ ad Btuditun sacre pagine eiusque verbi semi- 
nacionem et tandem ut gyinnasium aliquod in ordine nostro 
erigeretur, sommopere persuadere, conBulere ac hortari curastis. 
Laudo proposituni, affectum deniqae vestrum, quem ad ordi- 
nem habetis, nichU enim salubrius homini docto fore arbitror, 
quam se divinis mancipare obsequ\J8, quod per Studium sacre 
scripture facile quis consequi poterit, dum in ipsa studendo 
fideliter perseveret. Immarcessibilem enim per ipsam nancis- 
cimur gloriam ^. Deinde per varia et deyia in epistola vestra 
trauscurritis, primum patres et prelatos ordinis vestri vicijs, 
quibuB ipsos labefactos scribitis, emendare et corrigere cupitis, 
more eorum, qui in ecclesijs declamare solent ad vulgum, dum 
sarcinis gravibus alios onerant, digito autem minimo ea ' tan- 
gere verentur. Plenus denique venter facile de ieiuniis dis- 
putat testo Hieronimo. Rectius fuisset, modestius hec literis 
vestris inseruisse. Sola enim bona, modesta et religiosa mens 
deo placere potest, non ea mens, que temeritate quadam abs 
venia in alterum de facili invehere presumit. Torrens forte 
in vobis Spiritus hec evomere voluit. Et ut verbis in epistola 
vestra depromptis utar: »Nisi resolucio corporis me impe- 
diverit, descendam tamquam veteranus ad locum talem« ^ etc.: 
carissime f rater, consultum videtur, mora rupta absque dila- 
cione tam fervens tamque devotum efPectualiter amplecti pro- 
positum et quamtocius istam aggredi, quam proposuistis, viam* 
ceterisque viris doctis pro salute animarum consulere more pris- 

fides scriptis assit. Qui et scripta huiusmodi submittit correctione eo- 
rum, quorum interest corrigendos corrigere et er rantes reducere ad viam 
veritatis. Anno domini 1473^.« 

1 Nach dieser stelle müsste Hermann an seinem lebensabend Be- 
nediktiner geworden oder doch in nähere beziehung zum orden getreten 
sein, wofür ich sonst keinen beleg finde. Doch vgl. man dazu die ebenso 
merkwürdige nachricht bei Eobolt, Baierisches Gelehrtenlexikon 588: 
Schedel (Hermann) ein Benediktiner zu Tegernsee, blühete in dem 15. 
Jahrhundert und schrieb Ghronicon Tegernseense , so er mit dem jähre 
1481 beschloß. Auch davon ist bisher nichts bekannt. 2 Durchstrichen, 
aber durch nichts anderes ersetzt. 3 sua? 4 Braun 1. c. 168. 5 Die- 
ser satz steht auf der rückseite f. 813. Dass er hier eingeschoben wer- 
den muss, zeigt das hinter »viam« noch folgende ceterisque viris ut supra. 



200 

corum yestigia sequi , quorum maior pars provecta iam etate 
et cum in viros doctos evasissent, pluribus secum coUectis or- 
dinem nostrum ingressi sunt, ipsum nedum divinis obsequijs, 
verum et viris doctissimis illuminarunt. Hoc enim modo no- 
ster in personis doctis crevit ordo, ut late de multis quasi 
doctissimis viris patet, ut de Rabano ^ et alijs pluribus. Nee 
tunc necesse fuit, aliquem ad studia universalia mittere aut 
gymnasium aliquod singulare erigere, quod si umquam neces- 
sarium fuisset, abs dubio a longis iam retroactis temporibus 
patres ordinis statutis ordinacionibusque ordinis hoc specialiter 
inseruissent. Verissimo enim vocabulo monaci appellantur 
quasi unius custodes magis contemplacioni quam vite active 
insistere debentes, quare externa singula quasi supervacua ex 
animo toUenda sunt. Non dabit se in has angustias virtus, 
laxum spacium res magna desiderat, expellantur omnia, totum 
pectus ibi vacet, ubi se monacus in virum sanctum et perfec- 
tum evadere noverit * Ex Nur[emberga] LXXIIP. 



96. 

Hermann Schedel an Gumprecht Pabri. [Nürnberg 

1475].» 

clm. 224 f. 278. Concept. 

Ü bersen d ung eines ärztlichen consiliums. Nach- 
richt über Johannes de Baireut. 

Salutem plurimam dicit. Longius quam proposueram, re- 
verende pater, maior et preceptor colendissime, mentem vestram 
in missione consilij in discrasia corporis vestri, ut policitus 
fui, suspensum habui , profecto non secus quam ob immorta- 
lium ^ in dies occurrencium negociorum cumulum ac cui meas 
committerem literas tute ac commode, habere nequivi. Nunc 
vero consilium pro d. v. iuxta exilitatem ingenij coUectum 
mitto in Signum et recognicionem amoris devocionisque mee 
erga paternitatem vestram. Affeccionem mittentis pocius quam 

* 
1 Urabanus Maurus. 2 Den schluss bilden phrasen. 3 Dati- 

rung nach der Stellung im codex zu nr. 97. 4 Statt innumerabilium ? 



201 

donum in se considerare velitis, obnixe rogo, subiciens me, si 
quid in ipso incultum minusye, quam vestre dignitati expedire 
videtur, consultum positumqne sit, correccioni et emendacioni 
melius me senciencium. In Christo prospere dominationem ve- 
stram valere percupio, qui inoolumem longeve vos conservare 
velit, humillime oro, pater et preceptor venerande, nee pigeat, 
me recommeudare domino meo generosissimo \ cui cum plura 
debeam, graciam suam salvam per longa temporum curricula 
omni affectione fore affecto. Venit ad nos d. doctor Jo[annes] 
de Paireut, qui, ut audio, peregrina et aliena, non dico a yero 
set a credulitate, aput plures ventiiare non veretur *. Nondum 
ipsum aliocutus sum. In dies multarum rerum audiendo ex- 
perior, ius est, ad tempus in multis pertransire sub silentio 
ac plura equo ferre animo, quam temeritate aliqua in ipsum 
verbis irrumpere. Hoc tamquam fido et mihi sincero paucis 
perstringere sub forma consilij volui. 

Rev. patri, iuris poutificij licenciato, domino Gumperto 
Fabri, in spiritualibus vicario et preposito in Tewerstat etc., 
domino et preceptori suo colendissimo *. 

* 
1 Dem bischof von Bamberg, Georg von Schaumburg. 2 Jo- 

hannes de Baireut seit 1474 an der Universität Ingolstadt, Verfas- 
ser einer bemerkenswerten logischen schrift »Textus veteris artis« ge- 
druckt Ingolstadt 1492 und öfter. Vgl. Prantl , Gesch. d. Ludwig- 
Max. [Jniversität 1, 76. Derselbe, Gesch. der Logik IV, 239. Durch das 
dort über die besondere Stellung Johanns gesagte wird Schedels äusse- 
rung sehr interessant. Ein computus von ihm von 1439 in cod. erlang. 
951 8. Irmischer, Catalog. Eine Disputatio pro magistratu in logica a 
Joh. Pairreit super libros Petri Hispani, Porphjrii, Aristotelis steht in 
clm. 19845 [aus Tegernsee]. 3 S. über Fabri Jäck, Beschreibung d. 

Bibliothek z. Bamberg t. II p. XXXIX. Eine Urkunde von ihm clm. 
24004 f. 262. Als geistlicher richter erwähnt in Albrecht v. Eybs 
rechtsgutachtenbuch cod. eistettens. 223 f. 171. Ein recept Hartmann 
Schedels für ihn in unserm codex f. 227. 



202 

97. 

Hermann Schedel an Valentin [Eber. Nürnberg 1475]. ^ 

clm. 224 f. 278^ Ooncept. 

Empfehlung des dr. Conrad Schütz. 

.... Doctor Gonradus Schucz, qui has vobis meo nomine literas 
reddet, mihi carus, quem et loco Valentini • amo et observo, 
vir integer, cuius et in me pietas singularisve observancia 
postulant, cottidiana denique consuetudo, vita et mores exi- 
gunt, et ut paacis multa complectar, vobis aliquando suis vir- 
tutibus notus. Vestro consilio, auxilio pariter et favori [eum] 
recommendatum facio, sibi in codicibus prestandis, si quos pe- 
tet, benevolum et pium exhibere velitis oro humillime. Novi 
enim vos virum semper in exhibendis iargissimum, vobis sin- 
gulari gracia a summo datum. A quo eciam condicionem 
Status, valitudinem utriusque hominis mei plane intelligetis '. 
Optarem aliquando a vobis intelligere, quenam hac tem- 
pestate capita nostra boni aut mali molirentur , turbulentam 
enim anxiamve in dies cursus mundi nostram vitam [facere] 

et multorum malicias augeri conspicio, ut magis e vita 

[bricht ab]. 

98. 

Hermann Schedel an Hartmann Schedel. [Nürnberg 

1475 vor october] \ 

clm. 224 f. 278b. Concept. 

Einladung zur hochzeit seiner nichte Barbara. 

Salutem plurimam dicit. Aliquot refiuxis diebus, doctor 
egregie et patrue carissime, Barbaram virginem, filiam sororis 

1 Adresse nach einem »Valentinus« in der hier nicht abgedruckten, 
sonst inhaltlosen einleitung. Datum nach der Stellung im codex zum 
folgenden. 2 Vgl. oben nr. 81. 3 Dieser satz sollte wohl weiter 

oben (hinter oro humillime?) eingeschoben werden, doch fehlt ein ver- 
weisungszeichen. 4 Das datum ist gesichert durch den eintrag in 

Uartmanns hauskalender [clm. 533]: 1475 oct. 17. »Gelebravit nupcias 
doctor Hermannus cum filia sororis«. Vgl. ebenda 1476 nov. 2 : »Pe- 
perit filiam Grunvaltin in meridie sabathi.« 



208 

mee felicis recordacionis cuidam vicino domino nomine Jo[annes] 
Grunwaldyr consensu patris, meo ac ceterorum consanguineo- 
rum desponsavi , uti scriptis Oeorij intellexisse vos plenarie 
haut dubito, die iune xyi** oetobris ipso die divi Galli proxime 
nupcias celebraturus. Cum (!) autem in huinsmodi nupciarum 
soUempnijs presencia amicissime persone vestre honoris pluri- 
mum et decoris nobis omuibus allatara sit, nemo est qui nes- 
ciat. Ea propter maiorem in modum iterum atque iterum 
rogo, quatenus pro vestra in me benevolencia, pro meo item 
in Yos amore, studio et observancia hunc ipsum nupciarum 
diem iocundissima vestra presencia decorare non recusetis una 
cum conthorali S quam non minus me adesse cupit , rogat et 
obtestatur Barbara ipsa , non immemor denique promissi, uti 
refert, du[du]m(?) , benivolum vos adventare, cum matrimonium 
iniret et nupcias celebrare constitueret. Feci verbum Wilhel- 
mo Proczer ^, ut aput senatum vestrum pro consensu laborare 
yelit. Benivolum satis se exhibuit. Expedit semel vos hie 
constitui, nee conveniencius huc adventare, quam hoc tempore 
arbitratus sum, ut si forsan obiectum presencie vestre, quam 
magnifacio, senatum movere possetpro nanciscendo statu. Cetera 
iocundissimo adventui vestro ore ad os expedienda servabo. 
Restitutus est Oeorius deo duce pristine sanitati. Adventum 
conthoralis in dies expectamus, quam utique ad tempus pre- 
fatum hie reservabimus. Yalete feliciter. 



99. 

Benedict Elwanger an Hermann Schedel. Erfurt 

1478 märz 1. 

clm. 224 f. 334—335. Original. 

Über die Jungfräulichkeit des heiligen Hie- 
ron y m u s. 

Salutem dicit plurimam. Cum nuper vir plurium li- 
terarum et divine theologie professor , magister noster 
et preceptor mihi observandissimus, magister Johannes de 

1 S. oben nr. 94. 2 S. oben s. 1901 



204 

Dörste ^ fratruro Heremitarum sancti Augastini confrater devo- 
tissimus, cum adhuc in humanis degeret, vir illustris et pater 
mi celebrandus, magister Joannes Heberer felicis recordacio- 
nis, tecum in domo forte eiusdem viri feliciter defancti aliove 
in loco constitutus fuerit, tractastis architectoris nostri bea- 
tissimi Hieronimi sanctam et conyersacionem et vitam pre- 
clarissimam in terreno corpusculo peractam. Et cum dictu 
eo ventum esset, ut et beatissimus noster Hieronynius pre- 
ter ceteras virtutes et carnem suam virgineam nnnquam 
cum mulierculis libidinoso coitu commaculasset , aifectu ar- 
dentissimo, o amator Hieronimi, vir eximie, rogasti, (nt) 
si huiuscemodi veritatis aliqua documenta haberi possent, tibi 
eadem literis exarari et mitti. Quod etsi is doctor et f ra- 
ter tibi et in Christo nunc quiescenti Joanni Heberer pa- 
riter huiusmodi documenta mittere spoponderit, sponsionemque 
suam effectui iampridem demandaverit, sublato tarnen de hoc 
medio predicto in Christo vitam functo doctore, remissa per 
testamentarios eiusdem defuncti sunt prenominata huins veri- 
tatis documenta mihique tradita per sponsorem vestrum eo 
tamen pacto, quatinus tibi, viro humanissimo et domino meo 
transgressa verborum longitudine primi scripti documenta dum- 
taxat virginitatis doctissimi Hieronimi compingerem. Quod 
etsi viro illi in maioribus eciam illo negare quidquam non 
possim, tanto tamen libencius, tanto facilius feci, quod te 
virum mihi humanissimum in factis eciam meis antea probavi. 
Ne ergo longius verborum inepcijs pererrem et inculto ser- 
roone benignitatem tuam exasperem, accipe, quod amas. 

[Es wird nun die Jungfräulichkeit des Hieronyraus durch 

Zeugnisse der kirchenväter , seine eigene aussage, vernunft- 

* 

1 Johann v. Dorsten als lange zeit angesehenster Universitätslehrer 
und eiferer gegen das wunderblut zu Wilsnack genannt bei Eamp- 
schulte, Universität Erfurt I, 17. Vgl. Breest i. d. Märkischen For- 
schungen XYI, 252. Ober seine ungedruckte Chronica imperatorum s. 
Lorenz, Deutschlands Geschichisquellen 'II, 110. Das bisher unbekannte 
todesjabr Dorstens ergiebt sich aus obigem briefe mit Sicherheit» da die 
Chronik bis 1477 reicht. Danach ist auch die angäbe bei Wetzer und 
Weite, Kirchenlexikon III, 1996 zu berichtigen. Über Johann Heberer 
8. oben nr. 85. Auch Elwanger erscheint zu 1478 im gabenbuch der 
Nürnberger Kart hause. 



205 

gründe und allgemeine annähme bewiesen. Einige einwürfe 
werden durch weitere anführnngen aus den briefen des Hiero- 
nymus widerlegt]. 

Sit tibi itaque, vir doctissime, munusculum meum ex te- 
nuibus meis gazis oblatum gratum, sit acceptum, sit denique 
liberalitati[s] tue fayore saltem dignum, quod non affecto cum 
maioribus beneficijs tuis, quäle est dictatoris prefati doctoris 
de Dorste magistri mei coUocandum, set cum minimis donun- 
culis interponendum. Oratum te demum venio , ut postquam 
legeris et bene sepe ruminaveris, eciam aliquando lectitandum 
accomodes domino Hermanno Pecken arcium baccalaureo et 
sancti Sebaldi ecclesie Nurembergensis vicario perpetuo, con- 
fratri et domino meo precipuo, qui non minori affectu me- 
morie lecta oommendabit animumque suum in his veluti qui- 
busdam dulcoramentis (!) oblectabit. Vale et fluorem papiri 
non mihi imputabis, qui postea quam fere medietatem calamo 
exarayi, primum tunc fluxum ipsum experiencia didici scri* 
bendi. Datum ex Erfurdia anno a nativitate domini milesimo 
quadring[ent]esimo septuagesimo octavo dominica qua canitnr 
in ecclesia letare Hierusalem hoc est kalendas marcij. 

Benedictus Elwanger dictus in philozophicis magister. 

(Rückseite): Spectabili viro magistro N. Schedel me- 
dicine professori illustri phisico imperialis civitatis Nurem- 
bergensis expertissimo domino et preceptori observandissimo. 



Undatirbare briefe. 
100. 

Hermann Schedel an Wilhelm v. Reichenau. [Augs- 
burg], 

clm. 224 f. 85^ einlage. Goncepi. 

Glückwunsch und ermahnung. Lob des bischofs 

Johann v.' Ai eh. 

H[ermannus] Sch[edel] d. Wilh[elmo] de Reich[enau] pre- 

posito etc. salutem plurimam dicit Placet et mihi per- 

gratissimum est, dum animadverto, per humanissimum tuum 



206 

Studium nedum honorem vite ac nominis celebritatem te esse 
coDseeutum, verum et dignitatem , quam pacifice te possidere 
ab alijs intelHgo * Habes reverendissimum patrem ac do- 
minum d. Jo[annem] ecclesie Eystettensis presulem dignissimum, 
Guius imitari diligenciam et assiduitatem debes, qui te in cogni- 
cione earum rerum, que ad vitam et mores pertiuent, que ab 
ornatissimis viris ideo humanitatis studia appellari censentur, 
quia hominem exornant et precipue in hijs , que ad institu- 
tionem vite, decus et laudem pertinere yidentur '. . . . Exeepto 
d. Eystettensi, qui complures doctos yiros ad se conquirit, 
nullos vel paucos presules in Alemannia reperires, qui vel sint 
aliqua liberali disciplina imbuti vel eos, in quibus illa yige(n)t, 
aliquo honore dignentur. Atque hec quidem causa est potis- 
sima, cur multa perverse a principibus agantur, cum neque ipsi 
sapientie studere yeiiut neque colunt (!) sapientie studiosos. 
Quamobrem gaudeo ipse mecum, tibi vero gratulor , qui tuam 
adolescentiam non corporis iilecebris aut voluptati (aut), ut multi 
mortaiium, dedicasti set studijs et doctrine, que quoniam ad vi- 
tam bene agendam, hoc est ad virtutem et honestatem maxime 
conferunt. Persevera igitur, ut cepisti, et meutern revoca ad 
ea, que te excelsum et preclarum possunt reddere, sequens ve- 
stigia eorum, qui legendi curam cum negocijs coniungentes 
vicio et turpitudine caruerunt. 



101. 

Hermann Schedel an einen unbekannten. Augsburg. 

clm. 224 f. 253 einlage. Ooncept'. 
Erinnerung an frühere 1 ascive liebesgeschichten. 

Salus. Ornatissime vir preceptorque venerande. In hanc 
te urbem Veneris* salvum redijsse hodie relacione Syber ac- 

* 
l Geht möglicherweise auf ^ie erlangung der propstei (erfolgte 
nach freundlicher mitteilung des herrn prof. Schlecht in Eichstätt zwi- 
schen 1458 u, 68), da Schedel Wilhelm in den ersten briefen einfach 
canonicns, erst hier und oben nr. 38 praepositus anredet. 2 Der satz 
ist unvollendet. 3 Früherer entwurf f. 359. 4 Vgl. oben nr. 7. 



207 

cepi, quo magnopere letor. Expectatus tuus reditus plurimum 
gaudij certis attulit matronis, quod tua hactenus interceperat 
absentia, nee minorem illum tuum reditum leticiam pluribus 
credas attuÜBse, quam merorem discessus tuus attulerat. Set 
quid ? Valiisium ^ tuum Kirczemacherin, alias scortum , cum 
quo flexis genubus in Austria sepius devota Veneris agebas 
festa, dedecus maius aput dilectas hoc in loco tibi pariet, quam 
hon[orem]. Hodie enim mihi obviam publica in platea dedit 
et de tuo mihi adventu iocundo omni cum hilaritate cordis 
sui retulit. Subiunxi inter cetera te nunc balneis tine ope- 
ram dare, que ait : »Nee ipsum visitare inibi uUo pacto omit- 
tarn, memor verborum, quibus sepe refocillata per eum fui, 
dum mecum osculis fruebatur dulcibus et amorosis, ita in- 
quiens: Crede michi, mea lux, tantum te diligo, quantum non 
magis ex animo quisquis amare queat.« Necessario de loco 
privato providere habebis, ubi ipsam audire ac expedire va- 
leas de sibi commissis. Et ut salve sint res cogitare habebis, 
nam nisi astu tractentur, in irritum evadent. Ita flagranter 
te amare sencio, ut facilis te amplexibus dulcorosis^ super 
corpus suum arista leviorem ferat, uti — ut narrat — sepius 
consueverat, donec [excussis] ^ tuis renibus tibi et ceteris di- 
catur: Glaudite rivos, sat est, prata biberunt. 



102. 
Hermann Schedel an [Valentin Eber. Nürnberg]. 

clm. 224 f. 284. Concept «. 

Übersendung eines almanach. Entschuldigung 
seiner ausgelassenh e i t bei Ebers hochzeit. 

S. p. d. Preclarissime vir, amice ac fautorum omnium 

* 
1 Kann ich nicht erklären. 2 8. Du Gange s. ▼. 3 Teilweise 

abgeschnitten. 4 Sehr unordentlich. Adresse nach einem Mi Valentine 
in einer wieder gestrichenen stelle. Was der brief noch hätte enthalten 
sollen, steht auf demselben blatt : De Petro de Grescencijs et de perpetuis 
censibus [ewiggeld] sibi comparandis et Georius ut mittat literam ma- 



208 

singularissime. Mitio d. v. almanach hnius anni per me col- 
lectum super civitate Nurembergensi, param aut quasi nihil 
a civitate Augustensi discrepans, nisi quantum ad aliqua parum 
importantia. Vidi hie almanach Auguste collectum et per 
impressores yestros impressum incomptum maxima satis cor- 
rectione indigens, sicuti singula in ipso perlustrando vidi. 

Scripta vestra, que iamdudum a vobis expectabam, an 
ipsis indignus aut omnino oblivioni aput vos deditus sim nes- 
cio. Forsan dum vestris interessem nuptijs, levitates, quas 
tunc letus egi — que non exigue fuere — animum ac calamuni 
et manum scribendi ad me retraxerunt. Nam ut verum fateor, 
nil iocundius mihi erat, dum conversione dulci vobiscum frui 
dabatur, quoniam totus in gaudium versus ac ita ietum vi- 
dere mihi videbar evasisse, ut nemo magis . . . 



103. 
Hermann Schedel an einen unbekannten. 

clm. 224 f. 284t>. Ck)ncept. 

Empfehlung des dr.Georg Pfinzing, der an den 

Landshuter hof gehen will. 

S. p. optat. Reverende pater. Presentium exhibitor d. 
Georius Pfinczing^, decretorum doctor vir insignis scientia 
et moribus preclarus sincera mihi affectione et familiaritate 
coniunctissimus , dum iter versus Lanczhutam ipsum arripere 
intelligerem , mores patrie visere, noticiam inibi virorum in- 
signium inire ipsumque erga eos oblectari, uti virum doctum 

41- 

trimonialem Morsperger et de Joanne Monetario. — Der Liber commodorum 
niralium des Petrus de Crescencijs wurde 1471 zu Augsburg gedruckt 
Danach vielleicht zu datiren. 

1 Vgl. über ihn Will, Nürnb. Gelehrtenlexikon III, 151, St. Chr. XI, 
471 f. Er starb 1478. Ein brief von ihm an Sixt Tucher, 1473 juli 8 bei 
J. F. Roth, Verzeichnis aller Genannten des grösseren Raths 42. Über 
beziehungen zu Hartmann Schedel s. Wattenbach i. d. Forschungen XI, 
366. Simonsfeld i. d. Abhdlgn. d. Mfinchn. Acad. III d. XIX bd. III abt. 
584. Eine abschrift der tragödien des Seneca in clm. 212 enthält fol- 
genden schlnssvermerk Hartmann Schedels: »Hunc librum Senece per- 
scripsit doctor Georius Pfinczing, qui mihi eum Fadue pro aliis rebus 
ex singulari amidcia dedit anno domini MGCCOLXV.« 



209 

ingenuumque decet, nolui preterire, quin prefatum doctoreni, 
virum profecto humanitate et prudencia literarum multarum pre- 
clarum, legum et canonam doctissimum, Giceroni8[q]ae eloquen- 
tia faeundissimnm d. V. recommendarem , et ita erga princi- 
pem illustrissimum d. ducem Ludovicum sibi auxilio pariter 
et favore assistere et promovere velitis, at locuin statui suo 
condecentem in curia principis nancisci queat humillime oro. 
Virum enim laudabilem principi ac patrie utilissimum in brevi 
spero eyasurum. Indolis enim bone, optimorum morum, non 
ex mediocrum prosapia Nuremberge ortum esse [intelligetis] ^. 
Perspicacius ex ipso singula percipietis, dum sibi coram d. y. 
loqni dabitur Ex Nur[emberga]. 



104, 
Hermann Schedel an einen unbekannten. 

clm. 224 f. 255. Goncept K 

Lob des beschaulichen lebens. Bitte um bücher. 

Salutem cum incremento omnium bonorum anime et cor- 
poris. Egregie domine doctor religioseque pater, maior et 
preceptor colendissime. Cogitanti michi hijs diebus huius mi- 
serabilis vite statum fluctuantesque animos mortalium ac de- 
testandos casus huius temporis in nil aliud quam in dies sem- 
per in peius periciitari, ob quod paternitatem vestram hec et 
in plerisque expertum et doctum per longa temporum cur- 
ricula multifarie (reddiderunt) ac a vanitatibus seculi retrac- 
tum, religionem tam sanctam et piam suscepisse [scioj^ in qua 
secure vivere securiusque, si quis deliquerit, resurget(!), uti 
non dubito dulciter hec hactenus gustasse. Laudo propositum 
et factum tam sauctum. Dens sua gracia incolumem vos et 
in suum obsequium stabilire et diu conservare yelit, suplex 
oro. Cognovi et experimento didici , paternitatem vestram 
michi ab ineunte etate fuisse amicissimum, omni denique fa- 
vore ac bonorum exhibicione semper largifluum. Unum tarnen 

* 
1 Durchstrichen. 2 Vgl. das folgende. 

Sohodel, H 



210 

mirari noD safficio, quod nee minimo verbo me umquam de 
ingressu felici religionis aut de recessu ab hoc loco valedi- 
cendo exhibuistis et, quod plus meum angit animum, in nullo 
ut vestri memorem, in aliquo quandoque nee dono aut munere 

donastis 

Non tatet tos denique, non parum me libris oblectari, in 
quibus omne tempus, in dies in ipsis legendo, tero, dum ocium 
id dederit. Bogo obnoxius omni eum humilitate, ut et me 
participem alicuius libri vestri facere yelitis. Careo probleu- 
matum Aristotelis ^, super quibus Petrus de Abano elegan- 
tissime seripsit, quem librum penes vos residere scio nee non 
et Albertum de animalibus, in quibus legendis utilitati plu- 
rimuni mihi foret, presertim in probleumatibus etc. , quo bi- 
bliotheca mea(!) is über multum decoris afferret. 



105. 
Hermann Schedel an einen geistlichen. 

clm. 224 f. 255. Concept. 

Nachrichten über die vermittelung eines bücher- 

ankaufs. 

Se ipsum etc. Binas vestras accepi literas, doctor egregie, 
maior et preeeptor colendissime. In primis intellexi, domi- 
num meum generosum minus gratum fuisse, dum Michaelem^ 
ipsi et non una Leonardum^ eciam transmitterem, arbitrans dum 
Plutarcum pro paternitate sua compararem, pro me Leonar- 
dum eomparasse et ita mihi asservasse et aput me retiuuisse 

Paucis accipite, [me] ante annum aut citra Leonardum 

emisse, antequam Vincencium in historia naturali et Plutar- 
cum pro paternitate sua comparassem, nee umquam me aput 
p. s. silentio preterisse, quin sepe, dum coram constituerer, me 
Leonardum emisse [dixi], expeetans, si umquam venalis denuo 
veniret , pro ipso velle comparare , sicuti et in aliis compa- 

1 Gedruckt Pataviae 1482 und öfter, vgl. Fabricius-Mansi V, 229. 
2 Michaelis de Garchano Sermonarium [gedruckt Venedig 1476] ? 3 Wohl 
Leonardus de Ütino, Sermones quadragesimales gedruckt Venedig 1473. 



211 

randis libris nedum Nuremberge set et ex Venecijs pluries 
egi, uti (d. y.) hoc yos latere minime credo. In qnibus pa- 
ternitatem 8uam semper gratum sensi, quod si umquam 
Leonardum pro arbitrio suo a me habere voluisset , nedum 
ipsam, verum et, quicomque liber aput me est, dono aut pre- 
tio dedissem, ne amiciciam p. s. quovis pacto amitterem, quam 
plus ceteris omnibus magnipeudo. Ob quod cum bursario pre- 
Dominato ^ Leonardum mittere decrevi, quem ut animo grato 
suscipiat me singularem graciam assecutum arbitror, quem si 
remittat, uti ex scriptis d. v. percepi, nee ipsum recipiam, cum 
ipso carere potero. 

Quod si secus aliqua sinistre de me suspicari velitis, ob 
que amicicia ac familiaritas inter nos contracta deturpari, 
aboleri, labefactari possit, minime id admitti paciar. Appor- 
tantur in dies catervatim huc libri diyersi, (ut) et relacione 
quorundam accepi, Leonardum eciam in dies apportari, quare 
leve mihi erit, que placuerint, ad nutum comparare, sciens, 
patres cenobij presertim in hoc sacro tempore plus me indi- 
gere uberioremque fructum predicando verbum dei et ceteris 
efficere ^. Hec itaque domino meo gracioso suggerere ve- 
litis, ut et animum acrem, si quem in me concepisset, a 
mente amovere et singula demum in meliorem partem inter- 
pretari velit. Exhibebit mihi p. s. graciam singularem ac ad 
vota posthac deditissimum [me habebit]. Valete feliciter. 

Incompto stilo et rudimentis veniam date rogo, nam que 

in mentem:>enerint, calamo exarare volui. 

* 

1 Es ist keiner vorher genannt. 2 Nach diesem satze war also 
der bücherankauf für eine klosterbibliothek bestimmt , möglicherweise 
für die von Heilsbronn, wo Schedel als arzt häufig thätig war, wie 
seine recepte ausweisen. Vgl. die folgenden eintrage aus den kloster- 
rechnungen über büchererwerbungen [Stillfried, Kloster Ueilsbronn 14']: 
»1477 pro libris impressis videlicet Avicenna[?], Plutarcho de illustribus 
viris, speculo morali, katena aurea s. T[homae] , repertorio Prixinensi 
sermonibus diversis etc. 1478 pro libris emptis sc. Leonardo de ütino 
etc.« — Dann wäre dieser brief ebenso wie der vorige, der auf dem- 
selben blatte steht zu 1477/78 zu stellen. 



212 



Register. 



Anfgenomiueii sind die personennamen und die erwähnten oder benutzten 
cl assischen und mittelalterlichen Schriftsteller. 



Aeneas Sylvius (sx>äter Pias II.) 9, 
15, 34, 39, 52, 56, 63, 91, 99, 100, 
108, 132, 157, 161, 189. 

Aich, Joh. V. s. Eichstätt. 

Albersdorffer, Johannes s. Enaber. 

Albertus magnus 210. 

Alexander de Villa dei 7, 155. 

Alvaro Pelayo 118. 

Amman, Sigismund 47. 

Aretino, Lionardo [Bruni] 142. 

Aristoteles 80, 120, 136, 142, 152,210. 

Armbauer, Erhard 186, 197. 

Arzt, Ulrich 111. 

Augsburg, bischof y. s. Schaum- 
burg. 

Augustinus 14, 78, 99, 153, 160, 163. 

Ayerroes 152. 

Avicenna 74, 106, 109, 111, 146, 
147, 178, 211. 

Baiem, herzöge von 

— Ludwig der Reiche 4, 6, 74, 
110, 166, 168, 170, 174, 176, 209. 

— Johannes [y. München] 109. 

— Margaretha [▼. Ingolstadt] 141. 

— Otto [v. Neumarkt] 168. 

— Friedrich [v. d. Pfalz] 168, 192. 
Baireut, Johannes y. 201. 
Bamberg, Georg, bischof v. 169,201. 
Bartholomäus de Glanvilla 164. 
Barzizza, Guasparino 52. 
Basilius 98, 132, 136. 



Baumgartnerin 196. 

Becken, Hermann, vicar v. St. Se- 

bald 205. 
Bernhard v. Glairvaux 77, 118. 
Bessarion 195. 
Blumenau, Lorenz 8, 22, 89, 84, 

115, 147, 177. 
Boethins 179. 
Böhmen, Podiebrad, könig y. 52, 

168, 170, 172, 192. 
Bohrans, Jacob 167. 
Brandenburg, markgrafen Yon 

— Albrecht Achilles 38, 74, 168, 
170, 187. 

— Johannes, sein söhn 168. 

— Margarethe s. Baiern. 

— Friedrich IL 168, 173. 
Braun, Hieronymns 178, 189. 

— Johannes 189. 
Burgund, Carl, herzog v. 177. 

Caesar 193. 

GarYajal, Juan 48, 51. 

Caspar, kaiserlicher capellan 62, 67. 

Cato 14, 136. 

Cicero 10, 14, 18, 23, 25, 26, 27, 
29, 55, 79, 93, 107, 115, 185, 144, 
151, 160, 165, 167, 180. 

Cöln, Ruprecht,erzbischof y. 168, 192. 

Constantinus Africanus 111. 

Cornificius 38. 

Cusa, Nicolaus y. 63. 



213 



DionysluB Areopagita 122. 
Dorsten, Johannes y. 204. 

Eber, Valentine, 47, 50,68, 71, 82, 
104, 127, 180, 139, 142, 167, 170, 
172, 174, 176, 179, 191, 202, 207. 

Ebnerin, Hartmann Schedels frau 
198. 

Egen, Carl 48, 69, 72. 

Ehinger, Jacob 171. 

Eichstätt, bischöfe y. 

— Johann y. Aich 1, 4, 6, 31, 35, 
88, 186, 206. 

— Wilhelm y.Beichenau s. diesen* 
Elwanger, Benedict 203. 
Erhard R. [?] 86. 

Erlbach, Heinrich 38, 49, 52, 69, 

72, 174, 175. 
Eusebius 118. 
Eyb, Albrecht y. 201. 

Fabri, Gumprecht 200. 

Feder, Johannes 49. 

Ferrara, Borso, fürst v. 181. 

Fileltb 58. 

Förenberger, Johannes 35. 

Frandscus, magister [inNördlingeo J 

191. 
Friedrich III. , kaiser 39 , 51 , 62, 

168, 171, 191. 
Fridericus de Senis 179. 

Galenns 106, 108, 111. 

(reierin [yidua] 187. 

Gellius 19. 

Gerson, Johannes 122. 

Gessel, Leonhard 38, 53, 73, 114, 
123, 127, 137, 141, 142, 155, 164. 

Gossembrot, Sigismund d. alt. 1, 9, 
12, 15, 23, 28, 31, 38,37,41,43, 
47, 54, 62, 68, 71. 87, 138. 

-~ Hans 86. 

— Sigismund d. jung. 15, 36, 141. 
~ Ulrich 23 , 28, 31, 88, 41, 48, 

54, 69, 77, 86, 86, 95, 98, 104, 139. 



Gossembrot, Georg 58. 

— Sibilla 68. 
Grafeneck, Ulrich y. 168. 
Groe, Antonios 194. 
Grünwalder, Johannes 208. 
Guarino Veronese 15, 28, 58. 
Gürtler, Heinrich s. Zolner. 

Malier, Anton 198. 

— Magdalene 198. 
Hangenauer, Hans 85. 
Haser, Caspar 180. 
Heberer, Johannes 187, 204. 
Heilsbronn, Peter Wegel, abt y. 211 . 
Heimbarg, Gregor 76. 

HeinriQh y. Hessen 118. 
Heinrich, pfarrer in Mattsies 69, 73. 
Hemmerlin, Jacob 141. 
Heubler, Johannes 179. 
Heugel, Albert 197. 

— dessen frau und tochter 197. 
Hieronymus 14, 46, 78, 99, 115, 

117, 118, 132, 134, 135, 152, 153, 
157, 160, 162, 167, 199, 204. 

Hieronymus, domcapitular in Eich- 
stätt 1. 

Hilarius y. Leitmeritz 169. 

Hinderbach, Johannes 15. 

Hippocrates 106, 111. 

Himkofen, Wilhelm y. 189. 

Homer 30. 

Horaz 19, 25. 

Hrabanas Maurus 200. 

Hugo a Palma 122. 

Johannes, magister, exBononia 166. 
Isidor V. SeYÜla 117. 
Justini an 78. 
JuYenal 26. 

Katzenellenbogen, graf y. 168. 
Eauer, Lorenz 111. 

— Stephan 111. 
I^aafmann, Johannes 179. 
Kaufringer, Andreas 61, 67. 



214 



Kaufringer, Paul 62. 

— Leonhard 62. 

Kautsch, Johannes 38,53,73, 127,130. 

Kempf, Nicolaus 89. 

Kirzmacherin , eine Augsburgerin 

207. 
Knaber, Johannes, de Albersdorf 61. 
Knorr, Peter 188. 
Königsberg, Johannes von s. Regio- 

montan. 
Kramer, Michael, ratsschreiber in 

Nürnberg 189. 
KüchUn 21. 

Lactantius 14, 91, 99, 132, 136, 160. 
Lemmel, Johannes 196. 
Leonardus de Utino 210. 
Leonhard, vicar bei St. Sebald 183. 
Leonrod, Sigfrid y. 2. 
Livius 78, 177. 
. Lochner, Johaunes 183. 
Lucanus 25. 
Luder, Peter 82, 109. 
Lur, Heinrich 114, 123, 126, 131, 
142, 148, 157, 164, 198. 

Macrobius 183. 

Mairmiller 56. 

Mang [Schnellaweg] maier 58. 

Mansvelt, Balthasar 61. 

Martinus, magister, de Schwabach 

187. 
Maximis, Petrus de 193. 
Meiflterlin, Sigismund 8, 11, 16,20, 

33, 35, 57. 
Merdingen, Bernhard y. 193. 
Mettlinger, Peter, arzt 6. 
Meuting, Ludwig 147. 
Michael de Garchano 210. 
Michael de Savonarola 35, 112. 
Monetarius, Johannes 208. 
Mossmair, notarius 176. 
Müller, Melchior [inNördlingen]190. 
Müllner, Johannes [inNürnberg] 188. 
Münzer, Johannes s. Monetarius, 
Muffel, Jacob (?) 182. 



Nioolaus, stadtarzt in Nördlingen 

190. 
Nippenburg, Michael 7. 11. 

Oedenhofer, Thomas 61, 67, 127, 

130. 
Österreich, Sigismund, herzog t. 168* 
Orteis, Sigismund 184. 
Ovid 24, 25, 46, 94. 

Palma, Hugo a s. Hugo. 
Passau, Ulrich, bischof v. 168, 173. 
Paul IL, papst 168, 17L 
Paulus, magister [y. Salzburg] 16. 
Permetter, Johannes, de Adorf 194. 
Petrarca 9, 10, 13, 34. 67, 78, 132, 
135, 137, 153, 157, 159, 160, 163. 
Petrus de Abano 196, 210. 
Petrus Blesensis 117, 154. 
Petrus de Grescenciis 207. 
Petrus, Johannes, Lucensis 58. 
Pfinzing, Georg 208. 
Pflüger, Kilian, y. Windsheim 194. 
Pilea, Qeorgius de 35. 
Pirkheimer, Thomas 56, 183. 
Pistor, Nicolaus 193. 
, Pius IL, papst, s. Aeneas Sylyius. 
Plaghal, Sigfrid 186. 
Plautus 11, 28, 35. 
Plinius 186. 

Ploben [Nürnberger] 198. 
Plutarch 210. 
Poggio 22,'79, 157. 
Polioraticus (Johann v.Salesbury)??. 
Pomerius, Julius 120, 154. 
Proba Faltonia X, 101. 
Probus 67. 

Protzer, Wilhelm 190, 203. 
Pruntrigel, Johannes 16, 57. 

Quintilian 19, 77, 99, 160. 

Badauer 68, 171. 

Batisbona, Johannes de 60, 68, 64, 
76, 82, 85, 90, 101, 187. 



215 



Rechberg, Ulrich y. 141. 
Regiomonianns, Johannes 63, 196. 
Reichenan, Wilhelm v. 9, 32, 33, 

86, 58, 66, 83, 167, 168, 170, 205. 
Reinau, Johannes v. 169. 
Riderer, Michael 4, 6. 
Riederer, Ulrich 85. 
Rokyczana 169, 192. 
Roinmel s. Rummel. 
Rot, Johannes 76, 96, 135, 157, 

158. 
Rotenpeck, Hieronymus 15, 23, 36. 
Roverella, Bartolomeo, erzbischof 

y. Rayenna 15. 

— Lorenzo, bischof y. Ferrara 168. 
Rummel, Andreas 2. 

Ruch, Johannes 113, 178. 

Sachsen, herzöge yon 

— Albrecht 168. 

— Ernst 168, 173. 

— Wilhelm 169. 
Säldner, Konrad 58. 
Sallust 18, 38, 45, 132. 
Sam, Jacob 83, 101. 
Schaumburg, Peter y. 8, 41, 109, 

117, 128. 129, 145, 163, 168. ^ 
Schede!, Heinrich 54. 
— , dessen frau 54, 147. 

— Barbara, Hermanns schwester- 
kind 202. 

— Marcus 7, 12, 39, 71, 75, 84,94, 
103, 107. 112, 125. 177. 

— Hartmann 6, 11, 35, 39, 53, 59, 
63, 64, 70, 75, 76, 81, 84, 90, 92, 
94, 97, 103, 105 bis 107, 109, 111 
bis 113, 125, 145, 146, 164, 165, 
166, 177, 180, 184, 185, 188, 193, 
195, 196, 201, 202. 208. 

-*- seine frau 203. 

— Johannes 7, 12, 40, 71, 85, 107, 
125, 164, 177, 178, 180. 

— Georg 71, 75, 188, 196, 197, 
203, 207. 

Schirherr [v. Rotenburg] 187. 



Schmidt Nicolaus [y. Augsburg] 57 . 
Schütz, Conrad 177, 179, 184, 187, 
202. 

— Stephan 187. 

Seneca 46, 79, 136 , 161, 162, 208. 
Sensenschmid, Johannes 3. 
Seus, Johannes 194. 
Sextus Rufus 84. 
Sparneck, Otto y. 169. 
Sprenger, Johannes 61. 
Stamheim, Melchior y. 198. 
Stepeck, Conrad 111. 
Stephan, magister, apotheker [y. 

Rotenburg] 187. 
Stocker, Nicolaus [y. Bamberg] 187. 
Strauss, Georg 179. 
Syber, ein Augsburger 206. 

Tandorffer 170. 

Terenz 10, 19. 35,^8, 94, 98, 104, 107. 

Tetzel, Jodocns 171. 

Thomas de Aquino 122, 211. 

Trient, bischöfe yon 

— Georg Hack 116. 

— Johann Hinderbach s. diesen. 
Trier, Johannes, erzbischof y. 168, 

192. 
Tröster, Johannes 96. 
Trost, Johannes, arzt in Landshut 

166. 
Tucher, Johannes 186. 

— Sixtus 208. 

Tyl, Arnold yon 193. 

Ulmer , Daniel , ratsschreiber in 

Nürnberg 185. 
ülstatt, Johannes 62, 87, 89. 
Ungarn, Matthias, könig y. 51, 

168, 171. 

Yalentinus , apotheker [y. Augs- 
burg ?] 165. 

Valerius Mazimus 42 , 58, 77, 80, 
176, 179. 

Valla, Lauren tius 157. 



216 



Vergil 18, 32, 45, 67, 78. 94, 101, 

107, 158, 168. 
Vincentius Bellovacensis 210. 
Vittel, Johannes 171. 

Waldenfels, Georg y. 6. 
— Nicolaus v.'% 
Weinmann, Wilhelm 96 . 
Widmann, Conrad 147. 



Würzburg, bischöfe t. 

— Johann v. Gbmmbach 5, 182. 

— Rudolf V. Scherenberg 168. 

Xenophon 22. 

Zenner, Johannes 192. 

Zolner, Heinrich VIII, 73, 107, 109, 

149, 165. 
Zolnerin [v. Bamberg] 196. 



217 



ÜBERSICHT 



Aber die 



einnahmen nnd ausgaben des litterarischen Vereins 

im 438ten verwaltongsjahre vom 1 Januar 1891 bis 31 December 1892 



Einnahmen. 

A. Reste. 

I. Eassenbestand am Schlüsse des 42sten verwal- 

tnngsjahres 

n. Ersatzposten 

m. Aktivaasstände 

B. Laufendes. 

I. Für verwerthete vorräthe früherer verwaltungs- 

jahre 

n. Aktienbeiträge 

ni. Für einzelne pnblicationen des laufenden Jahr- 
ganges 

IV. Zinse ans zeitlichen anlehen 

V. Ersatzposten 

VI. Außerordentliches 

C. Vorempfönge von aktienbeiträgen für die folgenden 
verwaltongsjahre 

Ausgaben. 

A. Reste. 

I. Abgang nnd Nachlass 

B. Laufendes. 

I. Allgemeine Verwaltungskosten, einschliesslich 

der belohnung des kassiers und des dieners 
II. Besondere kosten der herausgäbe und der Ver- 
sendung der Vereinsschriften 
1'. Honorare 

2. Druck- und umschlagpapier 

3. Druckkosten 

4. Buchbinderkosten 

5. Versendung 

6. Provisionen an buchhändler 

7. Außerordentliches 

III. Zinsvergütung 

IV. Abgang und Nachlaß 

C. Vorauszahlungen 

Somit kassenbestand am 31 December 1892 

Anzahl der aktien im 43 verwaltungsjahre 334. 



•^ ^ 



il 



19304 



200 
6580 

290 

1197 

121 

92 

420 



93 



36 
75 



28206 



20 



1752 



2888 

970 

6146 

237 

213 

71 

58 

32 

18 



12409 
15796 



04 



38 



63 
03 
15 
38 
85 
66 

80 
36 

24 

80 



VC 






/ 



/